La escritura del purépecha,Purépecha – Español,Español – Purépecha



 palabras. Esperamos que la transcripción usada en esta edición sea útil, pero de ninguna manera pretendemos que sea determinativa, ya que son los purépechas mismos quienes deben decidir cómo desean escribir su propio idioma.



Además de haber ajustado las letras, también hemos ajustado el uso del acento gráfico para que corresponda más al sistema propio del idioma purépecha. Es decir, puesto que normalmente se acentúa la segunda sílaba de la palabra, solamente hemos indicado el acento con tilde cuando se acentúa otra sílaba, mayormente la primera.















Purépecha – Español











A



achaati [achäti] hombre ajusï [ajusÄ]  ajo akamba maguey

akuitsi víbora, culebra, serpiente



amanhejchakua [ama‚ejchakua]  fruta, antojitos



amatsï [amatsÄ]  tejón



ambajtsïkuni [ambajtsÄkuni] peinar



ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua]  peine, escobetilla



ambakerani limpiar, pelar ambakerantani sanar ambakiti bueno

ambamandini amanecer, esclarecer



ambarhini [ambaÌini]  limpiar, labrar

(madera o piedra)



ambe enga erokani jarhajka [ambe e‚ga erokani jaÌajka]   esperanza



ambe enga no mitinhajka [ambe e‚ga no miti‚ajka]   misterio



ambokuta calle



anchikuarhini [anchikuaÌini]  trabajar anchikuarhiri [anchikuaÌiri]  trabajador anchikuarhita [anchikuaÌita]  trabajo anchperata mandado

andajpinuni nacer



andanguni [anda‚guni]  alcanzar

andangutani [anda‚gutani]  acabalar, completar



andarhiterani [andaÌiterani]  arrimar, acercar



anhajtarhakua [a‚ajtaÌakua]  cadera



anhanchakua [a‚anchakua]  pescuezo, cuello



anhanhikua [a‚a‚ikua] bata, camisa, vestido anhaparhakua [a‚apaÌakua]   espinazo anhatapu [a‚atapu]  árbol







anhaxurhini [a‚ašuÌini]   pararse



anhejchakuarhini [a‚ejchakuaÌini] antojarse



antsijkuni estirar antsikuni arrastrar antsitani  jalar

aparhikuarhini [apaÌikuaÌini]   hacer calor



aparhini [apaÌini]  tener calor, sudar, quemarse



apeenda [apënda] jilote



apopu chayote



arhakuni [aÌakuni]  rajar



arhani [aÌani]  comer, tragar, tomar arhijperani [aÌijperani]  disputar, reñir arhijtsïkpini [aÌijtsÄkpini]  predicar arhini [aÌini]   decir





arhintani [aÌintani]  leer arhirukuni [aÌirukuni]   atajar arho [aÌo]  rastrojo

arhukuni [aÌukuni]  repartir, dividir, partir



aspiti  sabroso



atajpini golpear, pegar (a una persona)



atajperani pelea



atani pegar, golpear, lastimar



atantani pintar



atarantani vender



atarhini [ataÌini]  embarrar, untar



atarhukuni [ataÌukuni]  atajar, embarrarle

(de alguna cosa en las narices)



atsïkuarhini [atsÄkuaÌini] quejarse, comer

(alguna cosa sin ayuda del otro)



auani conejo



axamu [ašamu]  horcón axani [ašani]  enviar, mandar axu [ašu]  aquí

axuani [ašuani] acá



axuni [ašuni] venado









Ch



cha ustedes



chanoata granizo



charani tronar, reventar, hacer una explosión



charari reventado, agrietado charhaku [chaÌaku]  criatura, bebé charhapiti [chaÌapiti]  rojo

chatani clavar

chekakua canoa



chekamiti espina



chekarhitani [chekaÌitani]  espinar



cherani asustar



cheremikua red (para pescar)



chéta susto, miedo



chinini arrugarse



chixunda [chišunda] liendre



chkári leña, madera



chkári uirhipiti [chkari uiÌipiti]  palo



chkérani aflojar chkuanderakua  mentira chkuanderani mentir chkuanderari mentiroso chkurhini [chkuÌini]  picar chóchu langosta

















choperi duro, macizo



chpíri lumbre, brasa



chpíri etetsï [chpiri etetsÄ]  luciérnaga



chpíri k’éri  fogata chuparhini [chupaÌini]  chupar chúri anoche

churikua de noche



chútakuarhini [chutakuaÌini]  ahuyentarse



chutani corretear



chutantani expulsar, corretear



chuxani [chušani] seguir





Ch’



ch’anakua juego, deporte ch’anakua uandakua chiste ch’anani jugar

ch’anarakua juguete ch’atarani machucar ch’erapiti áspero, rasposo ch’éti  cola







E



echeri tierra, terreno



echerindu suelo



eiakuni ofrecer, prometer



eianguni [eia‚guni]  avisar, dar aviso



éjpu cabeza ekuakuni  doblar ekuarhu [ekuaÌu]  patio enandi  guayaba

eperuni lazar



eraani [eräni]  mirar



erakuni escoger



eramarhandikua [eramaÌandikua]  luz



eramarhaskutani [eramaÌaskutani] iluminar, alumbrar



eranchini alzar (la vista) erandini amanecer eratsintani  pensar, meditar erhutani [eÌutani]  encender erokani esperar

eroksï [eroksÄ]  comal



éskua ojo



etsakuni desparramar, extender



etskuni prender (lumbre)

exekuarhintani [ešekuaÌintani]  encontrarse, hallarse (alguna cosa)



exeni [ešeni]  ver



exentani [ešentani]  hallar, encontrar



exerani [ešerani]  enseñar, mostrar







I



x  este



iajchakua almohada



iaminduecha todos



iarhatsikata [iaÌatsikata]  orines



iarhatsini [iaÌatsini]  orinar



iásï [iásÄ]  ahora, hoy



iatsistakuarhu [iatsistakuaÌu] despacio, lento



iauakua hielo iauani  lejos, helar iauarhi [iauaÌi]  metate

iauarhukata [iauaÌukata]  adobe ichantskani  acostar (cosa larga) ichapani acostar

ichapini acostarse



icharhuta [ichaÌuta]  canoa (de remar)



ichuki plano



ichupani, ichuskuni tortillar







ichuskuta tortilla



ietani mezclar, revolver



ijada ahijada



ikiani enojarse





ikiani exeni [ešeni]  odiar ikiata, ikiatapu ira, coraje ikichakueni jajkuni  ensuciar

ikichakueni jásï [jasÄ]  bochornoso, feo



ikichani asco (tener)



ima él, aquél



imeecha [imëcha] ellos inchakuni saquear, penetrar inchani entrar

incharani hacer entrar, meter incharhini [inchaÌini]  penetrar incharini adentro

inchatiru tarde



inde ése



intsïmperakua [intsÄmperakua]  regalo intsïmpini [intsÄmpini] regalar intskuni, intspini dar

intskuntani entregar



intspikuarhini [intspikuaÌini]  vender



ioantani llorar (a gritos) ioarhini [ioaÌini]  llamar iondakuarhu [iondakuaÌu]  tarde iondani  tardar

ióndera jarra, jarro



ióntki hace tiempo



ióntki anapu antiguo iorheatani [ioÌeatani]  regar iórhekua [ióÌekua]  río, creciente

iórhekua sapichu [ióÌekua sapichu] arroyo, corriente



iósti largo iotati alto irekani vivir

irepita cuatrocientos



ireta pueblo



ireta k’éri  pueblo grande, ciudad





irhandurhakua [iÌanduÌakua]   talón, calcañar



irhini [iÌini]   enrollar, envolver irhintani [iÌintani]  envolver (otra vez) isingua [isi‚gua]  armadillo

ísï [ísÄ]  así



ísku eratani despreciar



ísku jámani vagar



ísku jángua [isku ja‚gua]  adulterio



itukua sal



itukua jatarakua salero, tobillo



itumiti  salado



itsï [itsÄ]  agua



itsï atajtsïkuni [itsÄ atajtsÄkuni] bautizar



itsï uerati [itsÄ uerati]  fuente de agua, manantial



itsïmakua [itsÄmakua] agua (para beber)



itsïmani [itsÄmani] beber



itsukua leche



itsukua akuni mamar



itsutani fumar iuikua leña iuini leñar iunuri  curva

iurhiri [iuÌiri] sangre



iurhiri tsïtani [iuÌiri  tsÄtani]  sangrar



iurhitskiri [iuÌitskiri]  soltera, muchacha, jovencita



iurhuntani [iuÌuntani]  gotear, destilar



iurhurani [iuÌurani]   colar



iurhuntani [iuÌuntani]  colar (por segunda vez)





iurhuratarakua [iuÌuratarakua]  coladera, colador



iurhurukua [iuÌurukua]  catarro iurhutsiti [iuÌutsiti]  flaco iusïrhukua [iusÄÌukua] catarro ixu [išu] aquí







J



jaakuarhini [jäkuaÌini]   apurarse



jacha hacha jajchutakua calzones jájki  mano

jájki jimbo atani pegar (con la mano)



jájkundini apestar; tener olor



jajkundiri  apestoso jajkuni  embarrar, ensuciar jakajkuni  creer

jamani cocer; andar



jandiajku  solo, único



janhanharhini [ja‚a‚aÌini] obedecer



janhaskani [ja‚askani], janhastani

[ja‚astani]  entender janhaskua [ja‚askua]  visión janhastakua [ja‚astakua]  explicación janikua  lluvia, nube

janintserakua llovizna



jantsiri  pie



jantspini  servir



jantspiri  sirviente, criada, mozo



japonda laguna, lago



jápu nixtamal



jápu t’upuri  ceniza



jarhaakuni [jaÌäkuni]   agujerar, escoplear



jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua]  escoplo, formón, broca

jarhakuni [jaÌakuni]   excavar



jarhani [jaÌani]   estar



jarhoajpikua [jaÌoajpikua]  apoyo, ayuda



jarhoatani [jaÌoatani]  ayudar



jatani montar



jatatsikua cama



jatiri  grande (de edad) jatirini  edad madura (tener) jatsierani  acabar, terminar jatsikuarhini [jatsikuaÌini]  tener

jatsikuarhini úni [jatsikuaÌini uni] enriquecer



jatsikuni poner



jatsintani sepultar, plantar



jatsirani  echar



jauanhini [jaua‚ini]  hondo



jauamini hondo (agua)



jauarakuarhini [jauarakuaÌini], jauarani

levantarse



jauiri  pelo, cabello jaxiti [jašiti]  sucio jeiaki ratón

jeiaki iuiri  rata



jeiapanhintani [jeiapa‚intani]  gustar, agradar



jénchekua temblor



jéncheni temblar



jeuetani revolver, mezclar



ji  yo



jikikua  hipo jikuani  bañarse jimajkani  entonces

jimanga [jima‚ga]   donde



jimanga jikuanhajka [jima‚ga jikua‚ajka]  baño (donde se baña)



jimbanherantani [jimba‚erantani]  renovar



jimbanhi [jimba‚i] nuevo





jimbo por



jimini  allí



jingoni [ji‚goni]   con



jingonikua [ji‚gonikua]  hermana (de mujer)



jini  allá



jirejtani  respirar



jirikuarhini [jirikuaÌini]  esconderse



jirinhani [jiri‚ani], jirinhantani

[jiri‚antani]  buscar



jiskani esconder



jiuakarhini uerani [jiuakaÌini ueráni] llorar a gritos



jiuakuarhikua [jiuakuaÌikua]  grito jiuakuarhini [jiuakuaÌini]  gritar jiuani vomitar

jiuatsï [jiuatsÄ],  ts’ame coyote



jo  sí



jokuni amarrar



jonguarhikua [jo‚guaÌikua]  faja jonguarhitini [jo‚guaÌitini]  fajado jorhenani [joÌenani]  saber jorhendani [joÌendani]  enseñar

jorhengua [joÌe‚gua]   enseñanza, sabiduría jorhenguarhini [joÌe‚guaÌini]  aprender jorhenguarhiti [joÌe‚guaÌiti]  discípulo

jorhentani [joÌentani], jorhepintani

[joÌepintani]  calentarse jorheperani [joÌeperani]  calentar jorhepiti [joÌepiti]  caliente

jósku estrella



jua jua arhini [aÌini]   ladrar



juáni traer



juantsïkuastani [juantsÄkuastani]  darle vuelta, voltear



juáta cerro, monte



juatarhu anapu [juataÌu anapu] silvestre



jucha nosotros

jukakuarhini [jukakuaÌini]  ponerse (así mismo)



jukari  demasiado jukarini  puesto jukskani sembrar júkua tos

júni  toser



jupajtsïni [jupajtsÄni]  bañarse, lavarse la cabeza



jupakata lavado (ropa)



jupakuarhini [jupakuaÌini]  lavar (su ropa)



jupani lavar jupikani agarrar jurajkuni  dejar

juramuni  ordenar, mandar



juramuti  gobernante, jefe, amo



juramuti jantspiriri  patrón, amo



jurhani [juÌani]   venir jurhiakua [juÌiakua]   de día jurhiata [juÌiata]   Sol jurhiatikua [juÌiatikua]   día

jurhijkandani [juÌijkandani]   derecha



jurhimberantani [juÌimberantani] enderezar



jurhimbiti [juÌimbiti]   derecho jurhintskua [juÌintskua]  rodilla jurhixakata [juÌišakata]  guisado, frito jurhixani [juÌišani]  guisar, freír juruncha agachado







K



ka  y



kachukuni cortar, trozar





kajtsïkua [kajtsÄkua] sombrero







kakatsï [kakatsÄ] chachalaca



kamachani abrazar



kamachakuni abrazar (por el cuello)



kamanarhini [kamanaÌini]  abrazar (a un niño)



kamapakuni abrazar (por la cintura)



kamata atole



kamatsïta [kamatsÄta] sesos



kambanu campana



kándi sordo



kanguarhinhani [ka‚guaÌi‚ani]  nacer



kanguarhinhantani [ka‚guaÌi‚antani] renacer



kánharhikua [ká‚aÌikua]  máscara, cara



káni ¿cuándo?



kanikua mucho, bastante kanindi, kanimu cesto, canasta kantsperata deuda

kantspini deber kapindikua  obscuridad kapindini obscuro, obscurecer kapindu en lo obscuro karakata escrito, escritura

karakata jajki jimbo manuscrito



kárani  volar karani  escribir karari  escritor

karhajpini [kaÌajpini]   hinchar



karhakua [kaÌakua]  arriba

karhamakua [kaÌamakua]  subida, cuesta arriba



karhamani [kaÌamani]  subir karharani [kaÌarani]   ascender, subir karhasï [kaÌasÄ] gusano, tejocote karichi borrego

karukuni  romper



katamba lengua



katsarhini [katsaÌini]  morder



katsarhikata [katsaÌikata]  mordido



katsikuni prensar, apretar



kauaru barranca



kauini emborracharse



kauicha borracho



kaxumbini [kašumbini] manso, humilde



kaxurhakua [kašuÌakua]  ala



kekua escalera



késtakuni apartarse, quitarse kestatani, kenditani quitar kétsikua abajo

kétsimakua bajada kétsini bajar, descender kojti  ancho

kóki sapo



komarhikua [komaÌikua]  oración komarhini [komaÌini]  adorar, orar, pedir kómu nitamakua miseria

kómu nitamani ser pobre kóntperata gracia kuájchakuni librar kuájpini defender

kuájpintani salvar, defender, librar



kuakarani mojar



kuakari  mojado kuanhasï [kua‚asÄ] rana kuanini pedir prestado





kuanitani prestar



kuanitkuarhini [kuanitkuaÌini]  dar prestado



kuaraki  ardilla







kuarasï [kuarasÄ] pato



kuarhaakuni [kuaÌäkuni]  convencer kuarhakuni [kuaÌakuni]  quebrar kuarhukpiti [kuaÌukpiti]  ladrón kuarhukuni [kuaÌukuni]  atajar, robar kuaroxikua [kuarošikua] viruela kuatantani aburrirse

kuatapiti blandito kuatarani cansarse kuáti gemelo kuatsita excremento kúchi puerco kuechenda  saliva

kuenarhini [kuenaÌini]  lamer kuendekurhini [kuendekuÌini] doblarse kuenta úni contar

kuenta úri  contador



kueraakata [kueräkata]  criatura kueratani faltar, desatar kuinguisï [kui‚guisÄ] codo

kuiparhakua [kuipaÌakua]  carga



kuiparhani [kuipaÌani]  cargar



kuiparhatani [kuipaÌatani]  cargar (a otro en la espalda)



kuixurhini [kuišuÌini]  arrodillarse



kúmu tuza



kunajkani tragar

kunguarhini [ku‚guaÌini]  juntarse



kunguarhintani [ku‚guaÌintani]   juntarse

(otra vez) kuntani encontrar kupanda aguacate

kuparhatani [kupaÌatani], kurhutani

[kuÌutani]  agregar



kurhajkuarhini [kuÌajkuaÌini]  pedir



kurhandini [kuÌandini]  oír, escuchar, entender



kurhanguni [kuÌa‚guni]  entender, comprender



kurhini [kuÌini]   quemarse kurhirakua [kuÌirakua]   cal kurhirani [kuÌirani]   quemar kurhitani [kuÌitani]  agregar, juntar kurhitsi [kuÌitsi]  zopilote

kurucha pescado



kurucha p’imani pescar



kuruku  guajolote



kuskani sonar



kustakua instrumento  de música



kustani tocar



kutukua, kuturhutani [kutuÌutani] coyuntura, juntura



kuturani añadir, unir



kutsari arena



kútsï [kútsÄ] mes; hembra kutsïkua [kutsÄkua] oreja, oído kutsïmiti [kutsÄmiti] vieja kútsïti [kútsÄti] hembra







K’



k’amakuarhini [k'amakuaÌini]   acabarse



k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua] culpa, pescado





k’amatani acabar, terminar (totalmente)



k’amerani amargar k’ameri  amargoso k’amukua cántaro

k’arhakuarhini [k'aÌakuaÌini]  engañarse



k’arhanchini [k'aÌanchini]  suspirar



k’arhani [k'aÌani],  k’arhapini [k'aÌapini] engañar



k’arhapikua [k'aÌapikua]   engaño k’arhatani [k'aÌatani]   barrer k’arhichakua [k'aÌichakua]  sed k’arhichani [k'aÌichani]  tener sed k’arhingua [k'aÌi‚gua] hambre

k’arhini [k'aÌini], k’arhirani [k'aÌirani] secar



k’arhintani secarse k’arhiri [k'aÌiri] seco k’arhisï [k'aÌisÄ]  flaco k’auasï [k'auasÄ]  chile







k'éni  crecer



k’éri  grande



k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini] glorificar, alabar, adorar



k’éri ireta pueblo grande, ciudad



k’éri janikua aguacero



k’éri ma chpíri fogata, fogón



k’éri xarhintku [k’eri šaÌintku]  muy de madrugada



k’esï [k'esÄ] ala



k’irhimikua [k'iÌimikua]  cosquillas



k’uanhapiti [k'ua‚apiti]  tieso

k’uanhaskuntani [k'ua‚askuntani]  regresar, devolver



k’uanhatsintani [k'ua‚atsintani]  regresar, volver



k’uanikuni tirar k’uarani  roncar k’uarapu  alacrán k’uaunchini aullar

k’uengua [k'ue‚gua]   garganta, laringe k’ueramu ocote, madera resinosa k’uetsaperakua  pesa

k’uetsaperani pesar

k’uetsapiti pesado k’uikirhini [k'uikiÌini]  azotar k’uikirhitarakua [k'uikiÌitarakua]  látigo,

chicote



k’uikuarhini [k'uikuaÌini]   dormirse



k’uimuni  chiflar, silbar



k’uinchikua fiesta



k’uinhchakua [k'ui‚chakua]   sueño



k’uíni  dormir k’uirakua  petate k’uiriperani  criar k’uiripini  crecer k’uiripita  carne k’uiripu  persona, gente k’uitsiki zorrillo

k’umanchikua casa, morada



k’umanda sombra



k’umbunharhikua [k'umbu‚aÌikua] cachete



k’umsta loma chica



k’uratsikua vergüenza



k’urhanguarhini [k'uÌa‚guaÌini]  preguntar



k’urhu [k'uÌú] codorniz



k’utitsini inclinarse, agacharse





M



ma, maechakua  uno



ma iojkurhakua [ma iojkuÌakua]  una cuarta



manamani batir manamatarakua batidor manatakuni batir, mover

manatakata batido, movido manatani mover, menear marhoani [maÌoani]  servir máru  algunos, unos

mátakuni pegar



mátakata pegado



máteru otro



matirhini [matiÌini]  pellizcar



media dinero meiampikua pago meremerejkuni brillar miáni pensar

miátani acordarse miiuni contar, conocer miiuri  contador mikani tapar, cerrar míkua tapón

minhani [mi‚ani]   encerrar



mintsikani tener fe, confiar



mintsikuarhini [mintsikuaÌini]  descansar, reposar



mintsinharhikueni [mintsi‚aÌikueni]  ser fiel



mintsita corazón



mintsita jatsikuntani alentar, animar, consolar



mirikuarhini [mirikuaÌini]   perder el sentido, olvidarse de alguna cosa



misiri chispas (de lumbre)

misitu gato



miskuarhita [miskuaÌita]  tristeza



mítakua llave



mítakuarhini [mitakuaÌini]  abrirse



mítani abrir



mitini conocer, saber moantani arrepentirse mójtakuni cambiar móndani vaciar

mónharhi [mó‚aÌi] rabioso moskuni cambiar (de lugar), mudar motsini mudarse

murutani arrancar







N



na xani [šani]  ¿cuánto?



naandi [nändi]  madre



naandi k’éri [nändi k'eri]  abuela



nakinterku cualquiera nana kútsï [kutsÄ] luna nanaka sapichu niña nani ¿dónde?

nanina ¿cómo? nanita abuela ne ¿quién? niarani llegar

ninirani madurar, cocer



niniri  cocido, maduro



nipiri  grillo



nirani  ir



nitamani de paso, pasar



no ámbe [nombe] nada



no ióstarhari [no iostaÌari]  chaparro



no iósti corto





no káni ambakiti corriente



no kosti angosto



no ma ni uno, ninguno



no méni nunca no nema nadie no sési  mal

no sési jásï [no sési jásÄ]  feo



no sési jásï úkua [no sési jásÄ ukua] iniquidad, maldad



no sési úri  impío



nombe nada



nombe jatani vacío



nombe jauiri jukari  calvo, pelón nombe rantani borrar, deshacer nótki todavía no

nunuxi [nunuši] mudo







O



orhemani [oÌemani]  adelantarse



orhepani [oÌepani]  adelantarse, adelante







P



pakarani quedarse, sobrar pámbini acompañar pámpiri compañero

pándi sordo



páni llevar; tener diarrea



pántani acarrear, transportar

parakata mariposa







parhakpini [paÌakpini]  mundo parhangua [paÌa‚gua]   piedra de fogón parhantsï [paÌantsÄ] clavo

pasïri [pasÄri] pellejo



patakuarhini [patakuaÌini]  apagarse



patani apagar



patsajtsïni [patsajtsÄni]  aprender



patsani guardar



patsïntsï [patsÄntsÄ]  calvo, pelón



pauani mañana penchumikua  boca perejkuni voltear

perentsï jukua [perentsÄ jukua]  tosferina



petani sacar



petantani expulsar



pexu kua [pešu kua]  espalda



piani comprar



piiuni desgranar



pimbinhasï [pimbi‚asÄ] limpio, santo pimbinhaxikua [pimbi‚ašikua]  santidad pimbinhaxiti [pimbi‚ašiti]  santo

pímu palma pinandikua  paz, calma pinandini  silencio (estar en) pindani  espiar

píntsï, píntsïta [pintsÄ, pintsÄta] espiga de maíz



pípi jemba hermano



pirekua canción



pirenchi hermana (de hombre)





pireni cantar



pireri  cantador







pirirantani  adornar piritakua relámpago, rayo piritani  relampaguear piruakua hilo

piruani hilar



pitsijkuni caer (de la mano) pitsïnduni [pitsÄnduni] resbalarse pixini [pišini] ampollar

porhechi [poÌechi] olla puátspintani perdonar puátspintsti  perdonador pucharani machucar, aplastar puchurku tierno

purhu [puÌú]  calabaza



puruani hervir puruata espuma putimukua beso putimukuni besar







P’



p’akchakuni empujar p’amekua dolor, dolencia p’amenchakua enfermedad p’amenchati enfermo p’amojkperakua misericordia

p’amondakuarhini [p'amondakuaÌini] lamentar

p’angua [p'a‚gua]   escoba



p’angua sapichu [p'a‚gua sapichu] escoba chica



p’arhajtsïkuni [p'aÌajtsÄkuni] torcer hilo



p’arhini [p'aÌini]   tocar



p’atamu carrizo



p’ikuarherani [p'ikuaÌerani]  sentir



p’ikukua  aguja p’ikuni  cortar p’ikuntani cosechar p’imutantani salvar

p’imutantskuarhini [p'imutantskuaÌini] salvarse



p’imutantspiti salvador p’indintani cicatrizar p’indiri  cicatriz

p’irani  recibir, tomar, quitarse p’itajkuarhini [p'itajkuaÌini]  citar p’itani  sacar

p’orhe [p'oÌe]  indígena p’orhembini [p'oÌembini]  visitar p’orhota [p'oÌota]  fosa, agujero p’ukukua gordura, grasa

p’ukuni engordar p’ukuri  gordo, pino p’úmu palma p’undanchatakua  corva

p’unguari [p'u‚guari]  pluma de ave



p’unitani soplar







R



rengestï [re‚gestÄ]  cojo





S



sáni  algo, un poco



sánititu  muy poco, poquito



sapichu  chico sarochani  ronco (estar) seperi  polilla

sési  bien, bueno



sési arhikuarhini [sesi aÌikuaÌini] alabarse, tener bonito nombre



sési jásï [sesi jasÄ]  bonito, hermoso



sési jatsintani acomodar bien, componer

sési jimbo de verdad, verdadero sïkuami [sÄkuami] hechicero, brujo sïkuamikua [sÄkuamikua] hechicería,

brujería



sïkuapu [sÄkuapu] araña sïkuiri [sÄkuiri] piel, cuero sïkuitani [sÄkuitani] pelar sïndari [sÄndari] reata

sïnduni [sÄnduni] espeso (estar) sïndurani [sÄndurani] espesar sïni [sÄni]  diente

sïni xexarakua [sÄni šešarakua]  muela



sïpakuarhini [sÄpakuaÌini] huir



sïpani [sÄpani], sïpatspini [sÄpatspini]  robar



sïpatani [sÄpatani]  traicionar sïpatspiri [sÄpatspiri] ladrón sïpiani [sÄpiani]  apestar sïpiari [sÄpiari]  apestoso sïpiata [sÄpiata]  medicina

sïpiata jatsikuni [sÄpiata jatsikuni] curar



sïpiruni [sÄpiruni] oler sïraata [sÄräta]  humo sïranda [sÄranda] papel

sïranda arhini [sÄranda aÌini]  leer

sïrangua [sÄra‚gua] raíz



sïrijtakua [sÄrijtakua] naguas, vestido



sïrikuni [sÄrikuni] coser sïrpiri [sÄrpiri]  rayo sïruki [sÄruki] hormiga

sïruki sapichu [sÄruki sapichu] hormiguita



sïruri [sÄruri]  uva, bejuco



sïturhi [sÄtuÌi]  tripa, estómago, barriga sïuamani [sÄuamani]  ahumarse sïuangua [sÄua‚gua] cuerno

sïuangua jimbo atani [sÄua‚gua jimbo atani]  cornear



sïuari [sÄuari]  sucio sïuini [sÄuini] remolino sununda  lana, cobija de lana sutupu  bolsa, morral (de pita)

sutupu sapichu  bolsa de pita chica







T



taa [tä]  casa



taati [täti]  padre



taati k’éri [täti k'eri]  abuelo



takusï [takusÄ] tela, trapo, ropa viejo



takusï úni [takusÄ uni]  remendar



tamapu viejo



tambonharhini [tambo‚aÌini]  derrumbar tanantsï [tanantsÄ] tábano tanhaparhakuni [ta‚apaÌakuni]  atrancar tarharani [taÌarani]  levantar, alzar tarhemu [taÌemu]  sauce





tarheni [taÌeni]  arar







tarheta [taÌeta]  milpa tarhiani [taÌiani]  hacer aire tarhiata [taÌiata]  aire, viento

tarhiata jatsirani [taÌiata jatsirani]  inflar



tata señor



tatita abuelo



tataka muchacho



tataka sapichu  niño



tatsikua después



tauasï [tauasÄ]  hígado



taxindi [tašindi] sordo



taxinharhi [taši‚aÌi]  ciego, tuerto



teiarhini [teiaÌini]  lastimar



téjki  uña



tekaantani [tekäntani] aguantar, sufrir tekaantskua [tekäntskua] paciencia tekarakua angaro, cincel

tekarhini [tekaÌini]  carpintear, cincelar teksarhutani [teksaÌutani] tropezar tékua miel, dulce

témba esposa tembini diez tembucha novio

tembuchakua  casamiento



tembuchani casarse (hombre)



tembunhani [tembu‚ani]  casarse (mujer)



teni olote



téni dulce (estar) tepari grueso, gordo tepeni tejer

térani endulzar



terekua hongo



terekuarhikua [terekuaÌikua]  risa terekuarhini [terekuaÌini]  reír tereni podrirse

teretsikua  tifoidea



téri  dulce



terojkani medio, mitad



terojkani churikua medianoche



teronukua patio



teroxutini [terošutini] mediodía



texarhini [tešaÌini]  picar tiamu fierro, hierro tikuilichi lagartija

tíndi mosca



tinguixurhini [ti‚guišuÌini]   arrodillarse



tinhakua [ti‚akua],  tinharakua [ti‚arakua] calentura



tiosta  templo, iglesia tirhindikua [tiÌindikua]  arete tirhipani [tiÌipani]  colgar tiriapu  elote

tisïki [tisÄki], tisïrhikuarhiti [tisÄÌikuaÌiti] velludo, peludo



tisïmikua [tisÄmikua] bigote, barba



tisïmikua jukari [tisÄmikua jukari] barbón, barbudo



tixatani [tišatani] prender (lumbre)



tkúpu mosquito, zancudo



toma chixukua [chišukua] tomate



tukuru  tecolote



tumbi soltero, joven, mancebo



tumina dinero



túpu ombligo



turhikata [tuÌikata]  garrapata turhipiti [tuÌipiti]   negro turhiri [tuÌiri]  brasa, carbón





tuskuni enterrar







T’



t’ámu  cuatro



t’énkt’enktsïni [t'é‚kt'e‚ktsÄni]  cabecear



t’epani regar t’ireni comer t’u  tú

t’uatani escupir



t’upuntsï [t'upuntsÄ] canudo



t’upuri  polvo



t’urhari [t'uÌari]  jilote



t’uruntskani empinar







Ts



tsajpani tostar tsakapindu  pedregal tsakapu  piedra tsánda Sol

tsandini hacer calor



tsanguanhini [tsa‚gua‚ini]  palpitar tsanguarani [tsa‚guarani]  brincar tsanharhikua [tsa‚aÌikua]  sueño tsanharhini [tsa‚aÌini]  soñar

tsápki gavilán



tsarhantani [tsaÌantani]  colar



tsarharakua [tsaÌarakua]  cedazo, cernidor



tsepuni picar



tserhukua [tseÌukua]  frente tsikakuarhini [tsikakuaÌini]  doblarse tsikakuni doblar

tsikata gallina

tsikata jatakua gallinero



tsikini brotar



tsikintani brotar, retoñar



tsikintsti retoño tsimani dos tsinapini curar

tsinharhini [tsi‚aÌini] despertarse



tsintani resucitar, revivir tsintskua resurrección tsípa mañana

tsipikua vida



tsipikuarhini [tsipikuaÌini]  alegrarse, divertirse



tsipini alegre (estar) tsípiti crudo, vivo tsípku temprano

tsíri pulga; maíz tsirintsirijkuni temblar tsítantani resucitar tsitarani  exprimir tsïkiata [tsÄkiata]  cesto

ts/ïnchini [tsÄnchini]  tirarse, perderse ts/ïndi [tsÄndi] viuda, viudo tsïntsïkata [tsÄntsÄkata]  muro, pared

tsïntsïri sïnicheri [tsÄntsÄri sÄnicheri]  encía



tsïpambiti [tsÄpambiti]  amarillo tsïreri [tsÄreri]  masa, harina ts/ïtani [tsÄtani]  tirar, perder tsïtsïki [tsÄtsÄki]  flor

tsïtsïsï [tsÄtsÄsÄ]  avispa tskandini resbaloso tskanduni resbalarse

tskijkurha [tskijkuÌa]  miserable, avaro



tsúkua estornudo tsúmba pestaña tsumindi esquina





tsúni estornudar



tsúntsu olla



tsuntsu ióndera jarra tsuparhini [tsupaÌini]  chupar tsurhumbini [tsuÌumbini]  zarza







Ts’



ts’ame coyote ts’auapiti  delgado ts’éjkuni probar, calar ts’emuni probar (el sabor) ts’eritani medir

ts’eritarakua  medidor, medida



ts’irakua lombriz



ts’irapini frío (estar)



ts’irapintani enfriarse, refrescarse



ts’irari  frío



ts’ïma [ts'Ämá] ellos







U



uacharhitakua [uachaÌitakua] sarampión



uájpa hijo



uakasï [uakasÄ] buey



uámba marido, esposo



uanaakurhani [uanäkuÌani]  pasearse



uanakuni cruzar



uandajpani saludar, hablar



uandajtsïkpini [uandajtsÄkpini]  predicar



uandakua palabra



uandakuntani acusar (descubrirle un secreto a una persona)



uandanhiakuarhini [uanda‚iakuaÌini] afligirse

uandanhiata [uanda‚iata]  tristeza



uandani hablar uandantani  avisar uandantskua historia, cuento uandanuntani  despedirse uandari hablador

uandatsikuarhini [uandatsikuaÌini] rezar



uandauandamiti hablador (persona que platica mucho)



uándikpiti homicida uandikuni matar uandikuti matador

uandontskuarhini [uandontskuaÌini] platicar



uandontskuarhita [uandontskuaÌita] plática



uanhamukuni [ua‚amukuni]  orilla



uánikua muchos uanojtakuni rebasar uanokuni cruzar

uaparhikua [uapaÌikua]  cedro uarhamukuni [uaÌamukuni]  afilar uarhani [uaÌani]  bailar

uarhasï [uaÌasÄ] camote uarhiiti [uaÌiiti]   mujer uarhikua [uaÌikua]  muerte uarhini [uaÌini]  morir

uarhiperakua [uaÌiperakua]  pelea, guerra



uarhipini [uaÌipini]  pelear uarhiri [uaÌiri]   muerto, cadáver uarhokua [uaÌokua]  red (para pescar) uarhoni [uaÌoni]  pescar

uarhotani [uaÌótani]  sacudir, rozar uasïsï [uasÄsÄ]  murciélago uatsotakua cerca de madera uatsotani  cercar

uauapu abeja



uauapu k’éri  abeja grande, abejón





uauarhini [uauaÌini]  sacudir



uaxakani [uašakani] sentarse



uaxantsïkua [uašantsÄkua]  silla, asiento, banco



uaxantsïkua sapichu [uašantsÄkua sapichu]  banquito



ueenakuarhu [uënakuaÌu]  principio



ueénani [uënani] principiar



ueénani anapu [uënani anapu] primero ueerani [uërani]  salir (a un viaje) uekajchakua collar (de mujer)

uekamini caer (al agua)



uekani querer



uekorhini [uekoÌini]  caer



uekperakua amor uekpini amar uekua lágrima

uembini querer mucho (a una persona)



uéramani en la salida, en la orilla de un pueblo



uerandu jupindi huérfano uérani salir (de la casa) uerani llorar

uexurhini [uešuÌini] año



uíchu perro



uikixkandani [uikiškandani] izquierda



uinani recio



uinatani envolver



uinhamarhini [ui‚amaÌini]  exigir uinhapikua [ui‚apikua]   poder, fuerza uinhapini [ui‚apini]   fuerte, tener fuerza uinhapiti [ui‚apiti]   fuerte

uiniarhani [uiniaÌani]  llenarse (el estómago)



uinirani llenar uiniri  lleno uiramu laja

uirhijpini [uiÌijpini]   rodar

uirhipiti [uiÌipiti]   redondo



uiriani  correr



uiriari  corredor, persona que corre uiriatani hacer correr, corretear uirikani  asar

uitsakua zacate



uitsindikua ayer



uitsindikua chuskuni anteayer uixujtsïtakua [uišujtsÄtakua]  peine ujchakurani bendecir

úkua trabajo, obra, quehacer



úkua enga enkargarinhaka  [ukua e‚ga e‚kargiri‚aka]  ministerio



úkuri  tlacuache



umirhukuni [umiÌukuni]  ahogar



umirhuni [umiÌui]  ahogarse úni hueso; hacer, poder úntani armar, componer úntskantani adornar upaskuni sumir, hundir úrakua utensilio uraperantani blanquear urapiti  blanco

urhani [uÌani]  jícara



urhi [uÌi]   nariz



úrhuata [uÌuata]  zapote urhukata [uÌukata]  molido urhuni [uÌuni]  moler urhuri [uÌuri]   molendero utasï [utasÄ] todavía

utuksï [utuksÄ] concha, caracol



uxuta [ušuta] llaga





X



xakua [šakuá] quelite



xanharani [ša‚arani]  caminar, andar xanharapani [ša‚arapani]  caminando xanharu [ša‚aru]  camino, calle xanirani [šanirani] marchitar

xanoata [šanoata]  granizo



xapo [šapó]  jabón



xaramita [šaramita]  bofe, pulmón



xarhantani [šaÌantani]  aparecer



xarhatani [šaÌatani]  mostrar, hacer aparecer



xarhiani [šaÌiani]  nadar



xárhini [šáÌini]  temprano



xarhiperani [šaÌiperani]  agriar, leudar xarhipini [šaÌipini]  agrio (ponerse) xarhipiti [šaÌipiti]  agrio

xarhisï [šaÌisÄ]  rata



xatini [šatini]  tarde



xenchakuarhini [šenchákuaÌini] balancearse



xengua [še‚gua]  capulín



xepiti [šepiti]  perezoso, flojo



xerentani [šerentani]  descomponer, derribar



xeretani [šeretani]  alborotar xexakua [šešakua]  chicle xexani [šešani]  masticar

xirhimikua [šiÌimikua]  cosquillas xukani [šukani] regañar xukuparhakua [šukupaÌakua] ropa

xukuparhakua p’irani [šukupaÌakua p'irani]  desnudarse



xukuparhantani [šukupaÌantani] vestirse



xúmu [šumu] neblina



xunhanda [šu‚anda]  resina



xunhanda k’uajtsïtakua [šu‚anda k'uajtsÄtakua] copal

xurhata [šuÌata]  algodón xurhijki [šuÌijki]  curandero xuxumarhata [šušumaÌata]  rocío



















Español – Purépecha











A



abajo kétsikua



abeja uauapu, kolmena

abeja grande, abejón uauapu k’éri

abrazar kamachani

abrazar a un niño kamanarhini [kamanaÌini]

abrazar por el cuello kamachakuni

abrazar por la cintura kamapakuni

abrir  mítani

abrirse  mítakuarhini [mítakuaÌini]

abuela nanita, naandi k’éri [nändi k'eri]



abuelo tatita, taati k’éri [täti k'eri]



aburrirse  kuatantani



acá axuani [ašuani]



acabalar andangutani (completar)

[andá‚gutani]



acabar k’amatani, jatsierani

acabarse k’amakuarhini  [k'amákuaÌini]

acarrear pántani



acercar andarhiterani [andáÌiterani] acomodar sési jatsintani (bien) acompañar pámbini, pámbitani acordarse  miántani, miáni

acostar  ichapani; ichantskani (cosa larga)

acostarse  ichapini

acusar uandakuntani



adelantarse orhemani [oÌemani], orhepani uerani [oÌépani uérani]



adelante  orhepani [oÌepani]

adentro incharini



adobe iauarhukata [iauáÌukata], iauarhikata [iauáÌikata]







adorar k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini], komarhini [komaÌini]

adornar úntskantani, pirirantani adulterio ísku jángua [isku ja‚gua] afilar  uarhamukuni [uaÌamukuni],

uarhamukuntani [uaÌámukuntani]



afligirse uandanhiakuarhini [uandá‚iakuaÌini]



aflojar  chkérani



agacharse  k’utitsini

agachado  juruncha

agarrar  jupikani



agradar jeiapanhintani [jeiapa‚intani]



agregar kúparhatani [kúpaÌatani], kúrhutani [kúÌutani], kúrhitani [kúÌitani]



agriar  xarhiperani [šaÌíperani]



agrietado charari



agrio xarhipiti [šaÌípiti]

ponerse agrio xarhipini [šaÌipini]

agua itsï [itsÄ]

agua para beber itsïmakua [itsÄmakua]

aguacate  kupanda aguacero  k’éri janikua aguantar  tekaantani [tekäntani] aguja  p’ikukua





agujerar jarhaakuni [jaÌäkuni] agujero p’orhota [p'oÌota] ahijada ijada

ahogar umirhukuni [umíÌukuni]

ahogarse  umirhuni [umíÌuni]

ahora iasï [iasÄ]



ahumarse sïuamini [sÄuámini], sïuamikuarhini [sÄuamikuaÌini]



ahuyentar chútani

ahuyentarse  chútakuarhini  [chútakuaÌini]

aire tarhiata [taÌiata]

hacer aire tarhiani [taÌiani]

ajo ájusï [ájusÄ]

ajustar uinhamu jatsini [ui‚amu jatsini] ala  k’esï [k'esÄ], káxurhakua [kášuÌakua] alabar k’éri ambe arhini [k’eri ambe aÌini]

alabarse  sési arhikuarhini [sesi aÌikuaÌini]

alacrán k’uarapu



alborotar xeretani [šerétani] alcanzar andanguni [anda‚guni] alegrarse tsípikuarhini  [tsípikuaÌini] alegre tsípini (estar)

alentar mintsita jatsikuntani



algo sani



algodón xurhata [šuÌata]



algunos  máru almohada iájchakua alto iótati

alumbrar eramarhaskutani [erámaÌaskutani], t’ímarhaskutani [t'imaÌaskutani]



alzar tarhatani [taÌátani]

alzar la vista eranchini

allá jini



allí  jimini



amanecer erandini, ambamandini



amar uékpini amargar k’amerani amargo k’ameri

amarillo tsïpambiti [tsÄpámbiti]



amarrar  jótani, jókuni amo juramuti jantspiriri amor uékperakua ampollar pixini [pišini] ancho kósti, kójti

andar xanharani [ša‚árani]



angaro tekarakua



angosto  no kósti



animar mintsita jatsikuntani



anoche chúri



anteayer  uitsindikua chúskuni, jiniani uitsindikua



antiguo ióntki anapu



antojarse  anhejchakuarhini [a‚éjchakuaÌini] antojitos  amanhejchakua [ama‚éjchakua] añadir kuturhutani [kutúÌutani], kuturani año uéxurhini [uéšuÌini]

apagar pátani

apagarse  pátakuarhini [pátakuaÌini]

aparecer xarhantani [šaÌántani]

hacer aparecer xarhatani [šaÌatani] apartarse  késtakuni, kendikuni apestar sïpiani [sÄpiani], jájkundini

apestoso  sïpiari [sÄpiari], jájkundiri



aplastar pucharani



apoyo jarhoajpikua [jaÌoájpikua]



aprender jorhenguarhini [joÌé‚guaÌini], patsajtsïni [patsájtsÄni]



apretar katsikuni, tskikuni



apurarse  jákuarhini [jákuaÌini], jaakuarhini [jäkuaÌini], chkapintani



aquel ima, inde



aquí axu [ašú], ixu [išú] araña sïkuapu [sÄkuapu] arar  tarheni [taÌeni] árbol anhatapu [a‚átapu] ardilla  kuaraki





arena kutsari



arete  tirhindikua [tiÌíndikua]



armadillo isingua [isi‚gua]







armar  úntani arrancar  murutani arrastrar  antsikuni arrepentirse  móantani arriba  karhakua [kaÌákua]

arrimar  andarhiterani [andaÌiterani]



arrodillarse tinguixurhini [ti‚guíšuÌini], kuíxurhini [kuíšuÌini]



arroyo iorhekua sapichu [ioÌekua sapíchu]



arruga, arrugarse  chinini



asar  uirikani



ascender  karharani [kaÌárani]



asco  ikichani (tener)



así  ísï [isÄ], arisï [arísÄ]



asiento  uaxantsïkua [uašántsÄkua]



áspero ch’erapiti,  choperi



asustar  cherani



atajar  kuárhukuni [kuáÌukuni], atarhukuni [atáÌukuni], arhirukuni [aÌírukuni]



atole kamata



atrancar tanhaparhakuni [ta‚ápaÌakuni], uanhaparhatani [ua‚ápaÌatani]



aullar  k’uaunchini



avaro tskijkurha [tskijkuÌa]



avisar eianguni [eiá‚guni], uandantani, aianguni [aiá‚guni]



avispa tsïtsïsï [tsÄtsÄsÄ]



ayer uitsindikua



ayuda jarhoajpikua [jaÌoájpikua]

ayudar jarhoatani [jaÌoátani], jarhoajpini [jaÌoájpini]



azotar k’uikirhini  [k'uikíÌini]







B



bailador uarhari [uaÌari] bailar  uarhani [uaÌani] baile uarhakua [uaÌakua]

bajada kétsimakua, kétsimandu



bajar  kétsini



balancearse  xenachakuarhini [xenachakuaÌini]



balanza ts’éritarakua



banco uaxantsïkua [uašántsÄkua]

banquito uaxantsïkua sapichu [uašántsÄkua sapichu]

bañar jikuarani, jupajtsïtani [jupajtsÄtani]

bañarse  jikuakuarhini [jikuákuaÌini], jikuani, jupajtsïni [jupájtsÄni]

baño jimanga jikuanhajka [jima‚ga jikua‚ajka]



barba tisïmikua [tisÄmikua]



barbudo tisïmi [tisÄmi], tisïmikua jukari [tisÄmikua jukari]



barranco kauaru



barrer  k’arhatani [k'aÌátani] barriga sïturhi [sÄtuÌi] bastante  kánikua

bastimento  t’irekua pákuarhikua [pákuaÌikua]



bata anhanhikua [a‚a‚ikua]



batidor manatatarakua



batir  manamani, manatakata



bautizar itsï atajtsïkuni [itsÄ atájtsÄkuni]



bebé charhaku [chaÌaku] beber itsïmani [itsÄmani] bebida itsïmakua [itsÄmakua] bejuco sïruri [sÄruri]





bendecir újchakurani besar  putimukuni beso  putimukua

bien sési

estar bien sési jatsini bigote  tisïmikua [tisÄmikua] blanco urapiti

blando kuatapiti



blanquear uraperantani, urapiti atani



boca penchumikua



bochornoso ikichakueni  jasï [ikíchakueni jasÄ]



bofe xaramita [šarámita]



bolsa

bolsa de pita sutupu

bolsa de pita chica sutupu sapichu

bonito sési jásï [sesi jasÄ], kuauk jásï [kuauk jasÄ]



borracho kauicha



borrar  nombeerantani [nombërantani]



borrego karichi







brasa chpíri, turhiri [tuÌiri]



brillar  meremerejkuni



brincar tsanguarani [tsa‚guárani] broca jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua] brotar  tsikini

brujería  sïkuamikua [sÄkuámikua]



brujo sïkuami [sÄkuami] bueno ambakiti, sési buey uakasï [uakasÄ]

burlar  teresamurhani [terésamuÌani]



buscar  jirinhani [jirí‚ani], jirinhantani [jirí‚antani]

C



cabecear  t’énk t’enk tsïni [t'é‚kt'e‚ktsÄni]



cabello jauiri



cabeza éjpu



cachete kumbunharhikua  [kumbú‚aÌikua], charhonharhikua [chaÌó‚aÌikua]



cada mándani



cadáver uarhiri [uaÌiri]



cadera anhajtarhakua [a‚ájtaÌakua]



caer uekorhini [uekóÌini] caer en el agua uekamini caérsele de la mano pitsijkuni

cal kurhirakua [kuÌírakua] calabaza purhu [puÌu] calar ts’éjkuni

calcañar irhandurhakua [iÌánduÌakua]



calentar jorheperani [joÌéperani]

calentarse jorhepintani [joÌépintani], jorhentani [joÌéntani]

calentura tinhakua [ti‚akua], tinharakua [ti‚árakua]



caliente jorhepiti [joÌépiti]



calle xanharu [ša‚aru], ambokuta



calma pinandikua



calor

hacer calor tsándini, aparhikuarhini [apáÌikuaÌini]

tener calor aparhini [apáÌini]

calvo patsïntsï [patsÄntsÄ], nombe jauiri jukari

calzones jájchutakua,  t’ipijchukua cama jatatsikua, kantsïri [kantsÄri] cambiar móskuni, móstakuni

cambiarlo de lugar moskuni

caminar xanharani [ša‚árani]

caminando xanharapani [ša‚arapani] camino xanharu [ša‚aru], ambokuta camisa  anhanhikua [a‚á‚ikua], kamisa





camote  uarhasï [uaÌasÄ] campana kambanu canasta kanindi, kanimu







canción pirekua



canoa chekakua,

canoa de remar  icharhuta [icháÌuta]

canoso  t’upuntsï [t'upuntsÄ]



cansarse  kuatarani cantador pireri cantar pireni cántaro k’amukua

canudo t’upuntsï [t'upuntsÄ] caña isïmba [isÄmba] capulín xengua [še‚gua]

cara kánharhikua [ká‚aÌikua] caracol utuksï [utuksÄ] carbón turhiri [tuÌiri]

carga kuíparhakua [kuípaÌakua]



cargar kuíparhani [kuípaÌani], sïrurutani [sÄrurutani]

cargar a otro en la espalda  kuíparhatani [kuípaÌatani]

carne k’uiripita



caro jukaparhakua [jukápaÌakua] carpintear  tekarhini [tekaÌini] carrizo p’atamu

casa  k’umanchikua, taa [tä]



casamiento  tembuchakua



casarse tembuchani (hombre); tembunhani [tembú‚ani], uambuchani (mujer)



catarro iurhurukua [iuÌúrukua], iúsïrhukua [iúsÄÌukua]



cedazo tsarharakua [tsaÌarakua]

cedro uáparhikua [uápaÌikua]



cenar t’ireni



ceniza japu chkari, japu t’upuri, t’upuri japu



cerca uatsótakua (de madera)



cercar uatsotani



cernidor tsarharakua [tsaÌárakua]



cerrar  míkani



cerro juata



cesto  kanindi, tsïkiata [tsÄkiata], kanimu



cicatriz p’indiri cicatrizar p’indintani ciego taxinharhi [taší‚aÌi] cielo auanda

cincel tekarakua



cincelar tekarhini [tekáÌini]



citar p’itajkuarhini [p'itájkuaÌini]



ciudad ireta k’éri



clavar chátani



clavo parhantsï [paÌantsÄ] cobija sununda (de lana) cocer ninirani

cocido niniri, ninirakata codo kuinkuisï [kui‚kuisÄ] codorniz k’urhu [k'uÌú] cojo rengetsï [re‚getsÄ] cola ch’éti

colador iurhuratarakua [iuÌúratarakua], tsarharakua [tsaÌárakua]



colar iurhurani [iuÌúrani], iurhurantani [iuÌúrantani] (por segunda vez); tsarhani [tsaÌani], tsarhantani [tsaÌantani]



colgar tirhipani [tiÌípani] collar uekajchakua colmena uauapu, kuípu comal eroksï [eroksÄ]

comer  arhani [aÌani], t’ireni





comer algo sin ayuda atsïkuarhini [atsÄkuaÌini]

comida t’irekua cómo ¿nanina? compañero  pámpiri

completar andangutani [andá‚gutani] componer  sési jatsintani,  úntani comprar piani

comprender kurhanguni [kuÌa‚guni]



con jingoni [ji‚goni] concha utuksï [utuksÄ] conejo auani







confiar mintsikani



conocer  mítini (persona), miiuni (lugar)



consolar  mintsita jatsikuntani



contador kuenta p’ikuri, kuenta úri, miiuri

contar kuenta úni, miiuni convencer  kuarhaakuni [kuaÌäkuni] copal  xunhanda k’uájtsïtakua [šu‚anda

k'uájtsÄtakua] coraje ikiata, ikiatapu corazón mintsita

cornear sïuangua jimbo atani [sÄua‚gua jimbó atani]



corredor uiriari (persona)



correr uiriani

hacer correr uiriatani, chútani corretear uiriatani, chútantani corriente  no káni ambakiti

corriente  iorhekua sapichu [ioÌekua sapichu]

(arroyo)



cortar p’ikuni, kachukuni

corto no iósti



corva p’undanchatakua cosechar  p’ikuntani coser  sïrikuni [sÄrikuni]

cosquillas  xirhimikua [šiÌímikua], k’irhimikua [k'iÌímikua]



coyote  jiuatsï [jiuatsÄ], ts’ame



coyuntura kutukua



crecer k’éni, k’uiripini, t’arhexini [t'aÌešini]



creciente  iorhekua [ioÌekua]



creer jakajkuni



criada jántspiri



criar  k’uiriperani, t’arhexerani [t'aÌéšerani]



criatura kueraakata [kueräkata],  charhaku [chaÌaku]



crudo tsípiti



cruzar uanokuni, uanakuni cualquiera nakinterku cuándo ¿káni?

cuánto ¿na xani? [¿na šáni?]



cuarta ma iójkurhakua [ma iójkuÌakua] (una)



cuatro t’ámu



cuatrocientos  t’ámu sientu, ma irepita cuello anhanchakua [a‚ánchakua] cuento uandantskua

cuerno sïuangua [sÄua‚gua]



cuero sïkuiri [sÄkuiri]



cuesta arriba  karhamakua [kaÌamakua]



culebra akuitsi



culpa k’amanharhintskua [k'amá‚aÌintskua]



curandero xurhijki [šuÌijki]



curar sïpiata jatsikuni [sÄpiata jatsíkuni], tsinapini



curva iunuri





Ch



chachalaca  kakatsï [kakatsÄ] chaparro no ióstarhari [no ióstaÌari] chapeado  charhonharhi [chaÌó‚aÌi] chayote  apopu

chicle xexakua [šešakua]



chico sapichu



chicote k’uikirhpitarakua  [k'uikíÌpitarakua]



chiflar k’uímuni



chilacayote  t’ikatsï [t'ikatsÄ]



chile k’auasï [k'auasÄ]



chispa misiri



chiste  ch’anakua uandakua



chupar chuparhini [chupáÌini], tsuparhini [tsupáÌini]







D



dar  íntskuni, intspini

dar aviso eianguni [eia‚guni]

dar prestado kuanitkuarhini [kuanitkuaÌini]

deber kántspini



débil iurhitsiti [iuÌítsiti],  no uinhapiti [ui‚ápiti]



decirle arhini [aÌini]



defender kuájpini, kuajpintani



dejar jurajkuni delgado ts’auapiti demasiado  jukari deporte ch’anakua

derecha jurhijkandani [juÌíjkandani]



derecho jurhimbiti [juÌímbiti],  jurhimbitku [juÌímbitku]



derribar  xerentani [šeréntani]



derrumbar t’ambonharhini [t'ambó‚aÌini], uekopantani

desatar kueratani, kuerakuni



descansar  mintsikuarhini [mintsíkuaÌini]



descender  kétsini



descomponer xerentani [šeréntani]



desgranar piiuni



deshacer nombe rantani [nomberantani]



desnudarse xukuparhakua p’irani [šukúpaÌakua p'irani]



despacio  iatsistakuarhu  [iatsístakuaÌu]



desparramar  etsakuni



despedirse  uandanuntani, axantani [ašantani]



despertarse  tsínharhini [tsí‚aÌini]



despreciar  ísku eratani



después  tátsikua



destilar iurhuntani [iuÌuntani]



deuda kántsperata



devolver k’uanhkskuntani [k'ua‚kskuntani], k’uanhaskuntani [k'ua‚askuntani]



día jurhiakua [juÌíakua], jurhiatikua [juÌíatikua]



dicho uandakata diente s/ïni [sÄni] diez témbini

dinero media, tumina



discípulo jorhenguarhiti [joÌé‚guaÌiti] disputar arhijperani [aÌíjperani] divertirse  tsipikuarhini [tsipikuaÌini] dividir  arhukuni [aÌukuni]

doblar ekuakuni

doblarse tsikakuni, tsikakuarhini [tsikákuaÌini], kuendekurhini [kuendekuÌini]

dolencia p’amekua doler p’ameni dolor p’amekua

donde jimanga [jima‚ga]



dónde ¿nani?



dormir  k’uíni





dormirse k’uíkuarhini [k'uikuaÌini]

dos tsimani



dulce téni, tékua, téri



duro choperi







E



echar játsirani



edad jatiri

tener edad madura jatirini

él ima



elote  tiriapu







ellos ts’ïma [ts'Ämá], imeecha [imëcha]



embarrar jájkuni, atarhini [atáÌini]

embarrarle de algo en las narices

atarhukuni [ataÌukuni] emborracharse  kauini embrocar t’arhanhini [t'aÌá‚ini]

empezar ueénani [uënani] empinar t’uruntskani empujar p’ákchakuni

encargar patsajkuarhini [patsájkuaÌini]



encender  t’inatani, tixatani [tišatani], erhutani [eÌutani]

encerrar mínhani [mí‚ani],  onhani [o‚ani] encía tsïntsïri sïnicheri [tsÄntsÄri sÄnicheri] encontrar exentani [ešéntani], kúntani

encontrarse  exekuarhintani [ešekuaÌintani]

(alguna cosa)

enderezar jurhimberantani [juÌímberantani]



endulzar térani



enfermar p’amenchani

enfermedad p’amenchakua



enfermo p’amenchati



enfriarse  ts’irapini, ts’irapintani



engañar k’arhani [k'aÌáni], k’arhapini [k'aÌapini]

engañarse k’arhakuarhini  [k'aÌakuaÌini]

engaño k’arhaperakua [k'aÌáperakua], k’arhapikua [k'aÌapikua]



engordar tepani, p’ukuni



enojarse  ikiani



enriquecer jatsikuarhiri úni [jatsikuaÌiri uni] enrollar irhini [iÌini], irhintani [iÌíntani] enseñanza jorhengua [joÌé‚gua]

enseñar  jorhendani [joÌendani], exerani [ešérani]



ensuciar ikichakueni jájkuni



entender jánhaskani [já‚askani], kurhandini [kuÌandini], kurhanguni [kuÌa‚guni]

hacer entender  janhastani [ja‚astani]

enterrar túskuni, jatsintani



entonces  jimajkani



entrar  inchani

hacer entrar  incharani entregar íntskuni, íntskuntani enviar axani [ašáni]

envolver irhini [iÌíni], uinatani

envolver otra vez irhintani [iÌintani] equivocarse k’arhakuarhini  [k'aÌákuaÌini] escalera  kékua

esclarecer  ambamandini



escoba p’ángua [p'á‚gua]

escoba chica p’ángua sapichu [p'á‚gua sapichu]

escobetilla ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua]



escoger  erakuni



esconder  jískani

esconderse  jirikuarhini [jiríkuaÌini]

escoplear jarhaakuni [jaÌäkuni]



escoplo jarhaakutarakua  [jaÌäkutarakua]



escribir  karani





escrito  karakata escritor  karari escritura  karakata

escuchar kurhandini  [kuÌandini], kurhandini ambe [kuÌándini ambe]



escupir  t’uátani



ése  inde



espalda  péxu [péšu]



espantar  chérani



esperanza  ambe énga erokani jarhajka [ambe e‚ga erókani jaÌájka], ambe énga erokuarhini jarhajka [ambé é‚ga erókuaÌini jaÌájka]



esperar  erokani



espesar  sïndurani [sÄndúrani]



espeso  sïnduri [sÄnduri]

estar espeso sïnduni  [sÄnduni]

espiar  píndani



espiga de maíz píntsï [píntsÄ], píntsïta [píntsÄta]



espina  chekamiti



espinar  chekarhitani [chekáÌitani] espinazo  anhaparhakua [a‚ápaÌakua] esposa  témba

esposo  uámba



espuma  puruata, k’uruata



esquina tsumindi estar  jarhani [jaÌani] éste  i, ari

estirar  antsijkuni estómago  sïturhi [sÄtuÌi] estorbar  ójkutani estornudar tsúni estornudo  tsúkua estrella  jósku

excavar jarhakuni [jaÌákuni]



excremento  kuatsita



exigir uinhamarhikuni [ui‚ámaÌikuni]

explicación  jánhastakua [já‚astakua]



explosión  charani (hacer)



exprimir tsitarani



expulsar chútantani, petantani



extender etsakuni







F



faja  jónguarhikua [jó‚guaÌikua]

fajado jónguarhitini [jó‚guaÌitini]

faltar  kueratani



fe mintsikani (tener)



feo ikichakueni jásï [jásÄ], no sési jásï [jásÄ] fiel mintsínharhikueni [mintsí‚aÌikueni]  (ser) fierro  tiamu

fiesta  k’uínchikua



flaco k’arhisï [k'aÌisÄ], iurhutsiti [iuÌútsiti]



flojo xépiti [šépiti]



flor  tsïtsïki [tsÄtsÄki]



fogata, fogón k’éri ma chpíri, chpíri k’éri

fogón parhangua [paÌa‚gua] (piedra de) formón jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua] fosa p’orhota [p'oÌota]

freír  jurhixani [juÌíšani] frente  tsérhukua [tséÌukua] frijol  t’atsïni [t'atsÄni]

frío  ts’irapiti, ts’irari

estar frío  ts’irapini

frito  jurhixakata [juÌíšakata]

fruta  amanhejchakua [ama‚éjchakua] fuente itsï uerati [itsÄ uerati] (agua) fuerte  uinhapiti [ui‚ápiti], uinhapini

[ui‚apini]



fuerza uinhapikua [ui‚ápikua]

tener fuerza uinhapini [ui‚apini]

fumar  itsutani





G



gallina tsíkata



gallinero tsíkata jatakua garganta k’uengua [k'ue‚gua] garrapata turhikata [tuÌikata] gatear uisïkurhini [uisÄkuÌini] gato misitu

gavilán tsápki



gemelo kuáti

gemelos kuáticha

gente  k’uiripu



glorificar k’éri ambe arhini [k’eri ambé aÌini]



gobernante  juramuti



golpear atani, atajpini



gordo tepari, p’ukuri, p’ukurakata

gordura p’ukukua

gotear iurhuntani [iuÌúntani], ts’orhenani [ts'oÌénani]



gracia kóntperata



grande k’éri

grande de edad jatiri

granizo xanuata [šanuata], chanoata, ch’anuata



grasa p’ukukua, tamari



grillo t’irhijki [t'iÌijki], nipiri gritar  jiuakuarhini [jiuákuaÌini] grito jiuakuarhikua [jiuákuaÌikua] grueso tepari, teiapiti

guajolote  kuruku guardar patsani guayaba enandi

guerra uarhiperakua [uaÌíperakua]



guisar jurhixani [juÌišani], jurhixakata [juÌišakata]



gusano  karhasï [kaÌasÄ]



gustar áspimuni, jeiapanhintani [jeiápa‚intani]

H



hablador uandari, uandauandamiti



hablar uandani

hablarle uandajpani

hacer úni



hacha jacha



hallar  exentani [ešéntani]

hallarse exejperantani [ešéjperentani], exekuarhintani [ešékuaÌintani]

hambre k’arhingua [k'aÌi‚gua]



harina tsïreri [tsÄreri]



hechicería  sïkuamikua [sÄkuámikua]



hechicero  sïkuami [sÄkuami]



helar iauani



hembra kútsï [kútsÄ], kútsïti [kútsÄti]



hermana

hermana de hombre pirenchi

hermana de mujer jingonikua [ji‚gónikua]

hermano pípi jemba hermoso  sési jásï [jasÄ] hervir  puruani, puruatani hielo iauakua

hierro tiamu



hígado tauasï [tauasÄ]



hijo uájpa hilar  piruani hilo piruakua

hinchar karhajpini [kaÌájpini]



hipo jikikua

historia uandantskua hollar t’auajchakuni hombre achaati [achäti] homicida uándikpiti homicidio uándikpini hondo jauanhini [jauá‚ini]

hondo jauamini (agua)





hongo terekua



horcón axambi [ašambi], axamu [ašamu]



hormiga sïruki [sÄruki]

hormiguita sïruki sapichu [sÄruki sapichu]

hoy iásï [iasÄ]



hoyo p’orhota [p'oÌota] huérfano uerandu jupindi hueso  úni

huir  sïpakuarhini [sÄpákuaÌini] humilde kaxumbiti [kašúmbiti] humo sïraata [sÄräta]

hundir upaskuni

hundirse uekamini







I



iglesia tiosta







iluminar eramarhaskutani [erámaÌaskutani]



impío no sési úri



imputar

imputado kuenta úkata inclinarse k’utitsini incrédulo no jakajkuti

indígena p’orhe [p'oÌé]



inflamar karhajpini [kaÌájpini]



inflar  tarhiata jatsirani [taÌiata jatsírani]



iniquidad pekadu, k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua], no sési jásï úkua [no sesi jasÄ ukua]



instrumento kústakua (musical)



ir  nirani



ira  ikiata, ikiatapu

izquierda uikixkandani [uikíškandani]







J



jabón xapo [šapó], juparakua



jalar  antsitani



jarra, jarro  tsúntsu ióndera



jefe  juramuti



jícara urhani [uÌani]



jilote t’urhari [t'uÌari],  apeenda [apënda]



joven tumbi

jovencita iurhitskiri [iuÌitskiri], iurhitskiri sapichu [iuÌítskiri sapichu]

juego ch’anakua jugar ch’anani juguete  ch’anarakua

juntar  kurhitani [kuÌitani]

juntarse kúnguarhini [kú‚guaÌini]

juntarse otra vez kunguarhintani [ku‚guaÌintani]

juntura  kutukua







L



labrar  ambarhini [ambáÌini]



ladrar  jua jua arhini [juajua aÌini]



ladrón sïpatspiri [sÄpátspiri], kuárhukpiti [kuáÌukpiti]



lagartija tikuini, tikuilichi



lago japonda



lágrima uekua



laguna japonda, japonda sapichu



laja  uiramu



lamentar p’amondakuarhini [p'amóndakuaÌini]



lamer kuenarhini [kuenáÌini]





lana sununda langosta chóchu largo iósti

laringe k’uengua [k'ue‚gua]



lastimar teiarhini [teiáÌini], atani



látigo k’uikirhitarakua [k'uikiÌitarakua]



lavar jupani, juparhini [jupáÌini]

lavarse la cabeza jupajtsïni [jupajtsÄni] lavarse  su ropa jupakuarhini [jupakuaÌini] lavado jupakata (ropa)

lazar eperuni



lazo sïndari [sÄndari]



leche itsukua



leer arhintani [aÌíntani], sïranda arhini [sÄranda aÌini]



lejos iauani



lengua katamba



lento iatsistakuarhu [iatsístakuaÌu]



leña chkári, iuikua



leñar iuini



leudar sarhiperani [saÌiperani]



levantar jauatani, tarharani [taÌárani], tarhatani [taÌátani], karhatani [kaÌátani]

levantarse  jauarani, jauarakuarhini [jauarakuaÌini]

librar  kuájchakuni, kuájpintani



liendre chixunda [chišunda]



limpiar  ambarhini [ambaÌini], ambakerani



limpio pimbinhasï [pimbi‚asÄ]



loco mónharhi [mó‚aÌi] lodo astïmu [astÄmu] loma k’úmsta

lombriz ts’irakua



luciérnaga chpíri etetsï [etetsÄ]



lumbre chpíri



luna nana kukula, nana kútsï [nana kútsÄ]



luz eramarhandikua [eramaÌandikua]

LL



llaga uxuta [ušuta] llamar  ióarhini [ioaÌini] llave mítakua

llegar niárani, niántani



llenar uinirani

llenarse uinini, uiniarhani [uiniáÌani]

lleno uiniri



llevar páni

llevar a su lugar pántani

llorar  uerani

llorar a gritos  ioantani, jiuakarhini uerani [jiuakaÌini ueráni]

llovizna janintserakua



lluvia janikua







M

macizo choperi, uinhamu [ui‚amu] machucar pucharani, ch’atani, ch’atarani madera chkári

madera resinosa  k’ueramu

madre  naandi [nändi]



madrugada k’éri xarhintku [šaÌintku]



madurar ninirani

madurarse ninini maduro niniri maguey akamba







maíz tsíri



mal no sési





maldad no sési jásï úkua [no sesi jasÄ ukua]



mamá naandi [nändi]



mamar itsukua akuni



manantial itsï uérati [itsÄ uérati]



mancebo  tumbi



mandado ánchperata



mandar juramuni, axani [ašani]



mano jájki



manso kaxumbiti [kašúmbiti]



manuscrito  jajki jimbo karakata, karakata jajki jimbo



mañana pauani, tsípa



marchitar xanini [šanini], xanirani [šanirani]



marido uámba mariposa parakata masa tsïreri [tsÄreri]

máscara kánharhikua [ká‚aÌikua] masticar xexani [šešani], xaxani [šašani] matador uándikuri, uandikuti

matar  uándikuni mazorca  xanini [sanini] mediador  teroakuri medianoche  terojkani chúrikua medicina sïpiata [sÄpiata] medida ts’eritatarakua

medidor ts’eritarakua medio  terojkani (mitad) mediodía  teroxutini [teróšutini] medir  ts’éritani

meditar eratsini, eratsintani



menear manatani mentir chkuanderani mentira chkuanderakua mentiroso  chkuanderari mes  kútsï [kutsÄ]

metate iauarhi [iauaÌi]

meter incharani, incharantani mezclar jeuetani, iétani miedo chéta, chétapu

miel tékua



milpa tarheta [taÌeta]



ministerio ukua enga enkargarinhaka [ukua e‚ga e‚kargari‚aka]



mirar  eraani [eräni]



miserable  tskíjkurha [tskíjkuÌa], enga komu nitamajka [e‚ga komu nitámajka]



miseria  komu nitamakua



misericordia  p’amojkperata, p’amojkperakua



misterio  ambe enga no mitinhajka [ambe e‚ga no miti‚ajka]



mitad terojkani

mojado kuekari, kuakari mojar kuakarani molendero urhuri [uÌuri] moler urhuni [uÌuni]

molido urhukata [uÌukata]

molinillo p’arhajtsïkutarakua [p'aÌájtsÄkutarakua]



montar jatani



monte juáta



morada k’umanchikua morder  katsarhini [katsáÌini] mordido  katsarhikata [katsaÌikata] morir  uarhini [uaÌini]

morral  sutupu mosca  tíndi mosquito  tkúpu

mostrar exerani [ešerani], xarhatani [šaÌátani] mover manatani, manatakata, manatakuni mozo jántspiri

muchacha nanaka, iurhitskiri [iuÌítskiri]



muchacho  tataka, tumbi



mucho kánikua

muchos uánikua





mudar moskuni



mudarse mórhikuarhini xukuparhakua [móÌikuaÌini šukúpaÌakua], mótsini



mudo nunuxi [nunuši]



muela sïni xexarakua [sÄni šešarakua]



muerte  uarhikua [uaÌikua]

muerto uarhiri [uaÌiri] mujer  uarhiiti [uaÌïti] multitud uánikua k’uiripu

mundo parhakpini [paÌákpini] murciélago uasïsï [uasÄsÄ] muro tsïntsïkata [tsÄntsÄkata]







N



nacer andajpinuni, kánguarhinhani [ká‚guaÌi‚ani]



nada no ámbe [nombe]



nadar xarhiamini [šaÌiámini], xarhiani [šaÌiani]



nadie no nema



naguas sïrijtakua urapiti [sÄrijtakua urápiti]



nariz urhi [uÌí] neblina  xúmu [šúmu] negro  turhipiti [tuÌípiti] ninguno no má

niña nanaka sapichu niño tataka sapichu nixtamal jápu

noche chúrikua



nosotros  jucha



novia tembunha [tembu‚a]



novio tembucha



nube janikua



nuevo jimbanhi [jimba‚i]



nunca no méni

O



obedecer  janhanharhini [ja‚á‚aÌini]



obra úkua



ocote  k’ueramu



odiar ikiani exeni [ešeni]



ofrecer eiakuni



oído kutsïkua [kutsÄkua] oír  kurhandini [kuÌándini] ojo éskua

oler sïpiruni [sÄpíruni]



olote  téni



olvidarse  mirikuarhini [miríkuaÌini] olla tsúntsu, porhechi [poÌechi] ombligo túpu

oración kómarhikua [kómaÌikua] orar  kómarhini [kómaÌini] ordenar juramuni

ordeñar itsukua p’ikuni



oreja kutsïkua [kutsÄkua]



orilla uanhamukuni [ua‚amukuni]

en la orilla uéramani (de un pueblo)

orina iarhátsikata [iaÌátsikata]



orinar  iarhatsini [iaÌátsini]

orines iarhatsikata [iaÌatsikata]

oscurecer  kápindini



oscuridad  kápindikua



oscuro  kápindini

en lo oscuro  kápindu

otro máteru







P



paciencia  tekaantskua [tekäntskua]



padre taati [täti]



paga, pago meiampikua, meiamperakua





pagar meiampini palabra uandakua palma p’úmu, pímu

palo chkári uirhipiti [chkári uiÌipiti] palpitar tsanguanhini [tsa‚guá‚ini] papá taati [täti]

papel sïranda [sÄranda]



parar  anhaxustani [a‚ášustani]

pararse  anhaxurhini [a‚ašuÌini]

pared tsïntsïkata [tsÄntsÄkata]



partir  arhukuni [aÌúkuni], kachukuni



pasar nitamani

de paso nitamani

pasear uanaakurhani [uanäkuÌani], uanarhitsini [uanáÌitsini]



patear t’auarhini [t'auáÌini], tauarhpini [tauáÌpini]



patio teronukua, ekuarhu [ekuaÌu]



pato kuarasï [kuarásÄ], kuirisï [kuirisÄ]



patrón juramuti jántspiriri



paz pinandikua



pecado k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua]



pedir komarhini [komaÌini], kurhajkuarhini [kuÌájkuaÌini]

pedir prestado kuánini, kuántpini

pedregal tsakapindu



pegar mátakuni, atani

pegar a una persona atajpini

pegarle con la mano jájki jimbo atani

pegado mátakata

peine ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua], uixujtsïtakua [uišújtsÄtakua]



pelar ambakerani, sükuitani [sÄkuítani]



pelea uarhiperakua [uaÌíperakua] pelear uarhipini [uaÌipini], atajperani pelo jauiri

pelón patsïntsï [patsÄntsÄ], nombe jauiri jukari



peludo tisïrhikuarhiri [tisÄÌikuaÌiri], tisïki [tisÄki]

pellejo pasïri [pasÄri]



pellizcar matirhini [matíÌini], ts’intsirhini [ts'intsíÌini]



penetrar inchakuni, incharhini [incháÌini]



pensar eratsini, eratsintani



perder ts/ïtani [tsÄtani]

perderse  ts/ïnchini [tsÄnchini]

perder el sentido  mirikuarhini [mirikuaÌini]

perdonador puátspintsti perdonar puátspintani perezoso  xépiti [šépiti] perro uíchu







perseguir chúxani [chúšani]



persona k’uiripu

persona que platica mucho

uandauandamiti

pesar k’uetsaperani pesa k’uetsaperakua pesado  k’uetsapiti

pescado  kurucha







pescar uarhoni [uaÌoni], kurucha p’ímani pescuezo  anhanchakua [a‚anchakua] pestaña tsúmba

petate k’uírakua



picar chkúrhini [chkúÌini], texarhini [tešaÌini], tsepuni



pie jantsiri



piedra tsakapu





piel sïkuiri [sÄkuiri]



pino p’ukuri



pintar  atantani



piojo ambusï [ambusÄ]



pisar t’auajchakuni, t’auandurhini [t'auanduÌini]



plano ichuki



plantar jatsintani



plática uandontskuarhita [uandóntskuaÌita] platicar uandontskuarhini [uandóntskuaÌini] pluma p’unguari [p'u‚guari]

pobre kómu nitamani



poco, poquito sánititu

un poco sáni

poder úni, uinhapikua [ui‚ápikua]

podrirse tereni polilla seperi polvo t’upuri poner jatsikuni

ponerse jukakuarhini  [jukákuaÌini]

puesto jukarini

por jimbo



predicar arhijtsïkpini [aÌijtsÄkpini], uandajtsïkpini [uandajtsÄkpini]



preguntar k’urhanguarhini [k'uÌá‚guaÌini]



prender p’irani

prender lumbre etskuni, tixatani [tišátani]

prensar katsikuni



prestar kuánitkuarhini [kuánitkuaÌini], kuánitani



primero ueenani anapu [uënani anapu]

principiar ueenani [uënani] principio ueenakuarhu [uënakuaÌu] probar ts’éjkuni

probar el sabor  ts’émuni

prometer eiakuni



pueblo ireta

pueblo grande ireta k’éri

puerco kúchi







pulga tsíri



pulmón xaramita [šarámita]







Q



quebrar kuarhakuni [kuaÌákuni], kakani



quedar pakarani



quehacer úkua



quejarse atsïkuarhini [atsÄkuaÌini]



quelite xakua [šakuá]



quemar kurhirani [kuÌírani]

quemarse aparhini [apáÌini], kurhini [kuÌíni]

querer uékani

querer mucho a una persona uembini

quién ¿ne?



quitar  késtakuni, kénditani, euakuarhpini [euákuaÌpini]

quitarse p’irani, késtakukuarhini [késtakukuaÌini]







R



rabioso mónharhi [mó‚aÌi] raíz  sïrangua [sÄra‚gua] rajar  arhakuni [aÌákuni] rana kuanhasï [kua‚asÄ] rasposo  ch’erapiti

rastrojo arho [aÌó]



rata  xarhisï [šaÌisÄ], jeiaki iuiri





ratón jeiaki



rayo sïrpiri [sÄrpiri], piritakua



reata sïndari [sÄndari]



rebasar uanojtakuni



rebelión no janhanharhikua [no ja‚á‚aÌikua]



recibir p’irani recio uinani recoger p’íkuntani

red uarhokua [uaÌokua]

red para pescar cheremikua, uarhokua [uaÌokua]

redondo uirhipiti [uiÌípiti]



refrescarse  tsirapintani



regalar intsïmpini [intsÄmpini]



regalo intsïmperakua [intsÄmperakua]



regañar xukani [šukani]



regar t’epani, iorheatani [ioÌéatani], etsakuni



regresar k’uanhatsintani [k'ua‚átsintani]



reír  terekuarhini [terékuaÌini] relámpago piritakua relampaguear piritani

remedio sïpiata [sÄpiata], sïpiati [sÄpiati] remendar takusï úni [takúsÄ uni], maiarani remolino sïuini [sÄuini]

renacer kánguarhinhantani [ká‚guaÌi‚antani] renovar jimbanherantani [jimba‚erantani] reñir  arhijperani [aÌijperani]

repartir  arhukuni [aÌukuni]



reposar mintsikuarhini [mintsÄkuaÌini]



resbalar ts’ïruni [ts'Ärúni], ts’uruani

resbalarse  tskanduni, pitsïnduni [pitsÄnduni]

resbaloso  tskándini

resina xunhanda [šu‚anda] respirar jirestani, jirejtani resucitar tsíntani

resucitar a otro tsítantani

resurrección  tsíntskua

retoñar tsikintani



retoño tsikikua



reventar charani

reventado charari

revivir  tsíntani



revolver iétani, jeuetani



rezar uandatsikuarhini [uandátsikuaÌini]



rico jatsikuarhiri [jatsíkuaÌiri]



río  iorhekua [ioÌekua]



risa terekuarhikua [terékuaÌikua]



robar sïpani [sÄpani], sïpatspini [sÄpatspini]

robarle kuarhukuni [kuaÌukuni]

rocío xúmarhata [šúmaÌata], xuxumarhata [šušúmaÌata]



rodar uirhijpini [uiÌíjpini],  uirhijpani [uiÌíjpani]



rodilla jurhintskua [juÌintskua], jurhinhkskua [juÌi‚kskua]



rojo charhapiti [chaÌápiti]



romper karukuni



roncar k’uarani, sarochani



ronco sarochani (estar)



ropa xukuparhakua [šukúpaÌakua] ropa lavada jupakata, jupakua ropa vieja takusï [takusÄ]

rozar uarhotani [uaÌótani] (trigo, etc.)







S



saber  mítini, jorhenani [joÌenani] sabiduría jorhengua [joÌe‚gua] sabroso  áspiti

sacar  petani, p’itani sacudir uarotani, uaratani sal  itukua

salado  itumiti



salero  itukua jatarakua





salir uérani

salir a un viaje ueerani [uërani]

en la salida de un pueblo uéramani

saliva kuechenda saludar uandajpani salvador  p’imutantspiti

salvar  p’ímutantani, kuájpintani

salvarse  p’ímutantskuarhini [p'ímutantskuaÌini]

sanar  ambakerantani



sangrar  iurhiri tsïtani [iuÌíri tsÄtani]



sangre  iurhiri [iuÌiri]



santidad pimbinhaxikua [pimbi‚ašikua]



santo  pimbinhasï [pimbi‚asÄ], pimbinhaxiti [pimbi‚ašiti]



sapo  kóki







saquear inchakuni



sarampión  uacharhitakua [uacháÌitakua]



sauce  tarhemu [taÌemu]



secar  k’arhini [k'aÌini]

secarlo  k’arhirani [k'aÌírani]

secarse  k’arhintani [k'aÌintani]

seco  k’arhiri [k'aÌiri]



sed k’arhichakua  [k'aÌíchakua]



seguir  chúxani [chúšani], chúxapani [chúšapani]



sembrar  júkskani



sentarse  uaxakani [uašákani] sentir  p’ikuarherani  [p'ikuáÌerani] señor  tata

sepultar  jatsintani



serpiente  akuitsi



servir  marhoani [maÌoani], jatsirani, jántspini

sesos kamatsïta  [kamátsÄta]



sí  jo



silbar k’uímuni



silencio pínandini,  pínasku



silvestre  juátarhu anapu [juátaÌu anapu]



silla uaxantsïkua [uašantsÄkua]



sirviente jántspiri



sobrar  jukari, pakarani



sol  jurhiata [juÌiáta], tsánda







solo  jandiajku



soltera  iurhitskiri [iuÌitskiri]



soltero  tumbi



sombra  k’umanda



sombrero  kájtsïkua [kájtsÄkua]



sonar  kúskani



soñar  tsánharhini [tsá‚aÌini]



soplar  p’unitani



sordo  kándi, pándi, taxindi [tašindi]



suave  kuatapiti, no choperi



subida karhamakua [kaÌámakua], karhamandu [kaÌámandu]



subir karhamani [kaÌámani], karharani [kaÌárani]



sucio  jaxiti [jašiti], sïuari [sÄuari]



sudar aparhini [apáÌini]



suelo  echerindu



sueño k’uínhchakua  [k'uí‚chakua], tsánharhikua [tsá‚aÌikua]



sufrir tekaantani [tekäntani]



sumir upaskuni



suspirar k’arhanchini [k'aÌánchini], k’arhanguntani [k'aÌá‚guntani]





susto  chéta







T



tábano tanantsï [tanantsÄ]



talón irhandurhakua [iÌánduÌakua]



temblar jencheni



tapa, tapón míkua



tapar míkani, ójchakurani



tardar  ióndani



tarde  inchatiru, ióndakuarhu [ióndakuaÌu], xatini [šatini]



tecolote  tukuru



tejer  tepeni



tejocote  karhasï [kaÌasÄ] tejón amatsï [amatsÄ] tela takusï [takusÄ]

temblar tsirindtsirijkuni, jéncheni



temblor jénchekua



templo tiosta



temprano tsípku, xárhini [šaÌini]



tender etsakuni



tener jatsini, jatsikuarhini [jatsikuaÌini]

tener bonito nombre sési arhikuarhini [sesi aÌikuaÌini]

tener diarrea páni tener fe  mintsikani tener olor jájkundini

tener sed  k’arhichani [k'aÌichani] terminar jatsierani, k’amatani (totalmente) terreno, tierra  echeri

tiempo iontki (hace)



tierno puchurku



tieso  k’uanhapiti [k'au‚ápiti]



tifoidea teretsikua



tirar  k’uanikuni, tsïtani [tsÄtani]

tirarse  tsïnchini [tsÄnchini], k’uanikuarhini [k'uaníkuaÌini]

tlacuache  úkuri

tobillo itukua jatakua, itukua jatarakua tocar  kústani, p’árhini [p'aÌini] todavía útasï [útasÄ]

todavía no nótki

todo iáminduecha (plural)



tomar itsïmani [itsÄmani], arhani [aÌani], p’irani



tomate toma, toma chixuparha [chišúpaÌa], toma chixukua [chišukua]



torcer p’arhakuni [p'aÌákuni], matsïkuni [matsÄkuni]

torcer hilo p’arhajtsïkuni [p'aÌajtsÄkuni]

tortear ichuskuni, ichupani



tortilla  ichuskuta



tortillar  ichupani, ichuskuni



tos  júkua



toser  júni



tosferina  perentsï júkua [perentsÄ júkua]



tostar tsájpani, uanini



trabajador ánchikuarhiri [anchikuaÌiri] trabajar  ánchikuarhini [ánchikuaÌini] trabajo ánchikuarhita [ánchikuaÌita], úkua traer  juáni

tragar  arhani [aÌani], kunajkani traicionar sïpatani [sÄpátani] transportar pántani

trapo takusï [takusÄ] trasplantar jatsintani tripa  sïturhi [sÄtuÌi]

tristeza uandanhiata [uandá‚iata], mískuarhita [mískuaÌita]



tronar  charani



tropezar téksarhutani [téksaÌutani]



trozar kachukuni



tú  t’u



tuerto taxinharhi [taší‚aÌi]



tumbar kuáskuni





tuza kúmu







U

víbora akuitsi



único jandiajku



unir  kuturani



uno ma, maechakua

ni uno no ma

unos máru

untar atarhini [atáÌini]



uña téjki usar  úrani ustedes  cha utensilio  úrakua

uva sïruri [sÄruri] (silvestre)







V



vaciar móndani vacío nombe jatari vagar ísku jámani varios uánikuecha

velludo tisïrhikuarhiti [tisÄÌikuaÌiti], tisïki [tisÄki]



venado axuni [ašuni]



vender íntspikuarhini [íntspikuaÌini], atarantani



venir jurhani [juÌani]



ver exeni [ešeni], éskani verdad, verdadero sési jimbo vergüenza  k’uratsikua

vestido  anhanhikua [a‚a‚ikua], sïrijtakua [sÄrijtakua]

vestirse xukuparhantani  [šukúpaÌantani]





vida tsípikua



vieja kutsïmiti [kutsÄmiti], tamapu viejo t’arhepiti [t'aÌépiti], tamapu viento tarhiata [taÌiata]

viruela kuaroxikua [kuaróšikua]

viruela loca kaxikuarhita [kašikuaÌita], kuaroxikua uanaakurhari [kuaróšikua uanäkuÌari]

visión janhaskua [ja‚askua] visitar p’orhembini [p'oÌémbini] viudo, viuda ts/ïndi [tsÄndi]

vivir  irekani vivo tsípiti volar kárani

voltear  juantsïkuastani [juantsÄkuastani], perejkuni, p’irhíkuni [p'iÌíkuni], menanhani [mená‚ani]



volver k’uanhatsintani [k'ua‚átsintani], k’uanhatsini [k'ua‚átsini]



vomitar jiuani



vuelta juantsïkuastani [juantsÄkuastani]

(darle)







Y



y   ka



yo ji





Z



zacate  uitsakua



zancudo tkúpu



zapote  úrhuata [uÌuata]



zarza tsurhumbini [tsuÌúmbini] zopilote kurhitsi [kuÌitsi] zorrillo k’uitsiki

Comentarios

Entradas populares