JUEGOS TRADICIONALES MAYAS HUICHOLES NAHUATL
Ñuu yu’u kava’an yo’o ka’anti, takoa nuaña uu ta’an
ka’antia, ntain ka’an ntu’u xa’a yo’o kanti.
Takua io nuu kava’a xi’in ñuu xin yo’o io ve’o, io ta’an chua fdi yu’a
nki yuku nkisas nuni.
En mi comunidad hacen el mecate trona-
dor, y cuando lo giramos
dos veces y lo jala-
mos, truena. Por eso
lo llamamos mecate tronador.
Si no tienes uno, hazlo con palma
o con un mecate de tu casa. También sirve para asustar a los animales
que se comen el maíz.
Nixi kusiko: ñaa ku’achi ntu tútú u’vi u’vi na sa tutu oko
par yuu i kuachi ta’a iio antiu kumiyuu oko par yuu ka chi ndaa saka-nu
yuu iisukua chi tiin yuu titsi.
Nda’u takua inkai ngunia nia kuachi háa ko mi yuudaka- tuú inkaína nda
kunian chii’n ntaú inkai atu inkabaa puunda kuniahuchii tai inka yuu naki tsago
kusiko tatuko inka ña’a kuacha naa ru.
Naa kua chi na’a tsi-siki naa skantá yuu chiku chï ña kua chi nakanta
yuutsi ni ñuu ñaa sa’a listu gu ñao tiiun yuu nuú ndakiin yuu ñaa skantú te kua
ma yei barintu ñuvi nta tuu
ñaa kua chi ni staa - nu ia kitsa in ka tuki ñaa kua ch’u ñaa eisika ii
ñaa luu sakanar ñaa ndii yuu satutu.
Los niños se juntan de dos en
dos. Juntan veinte pares de pie-
dritas cada uno.
En cuanto tienen sus veinte pares
de
piedritas las juntan, las revuelven
y un niño toma la esconde en una de sus manos sin o se dé cuenta.
niño que tiene la piedrita pregunta tro, para que
adivine en cuál mano tiene. Si el
otro niño adivina en cuál no está
la piedrita, él empieza el go; si no, comienza el que la tiene la mano.
El juego es que el niño que co- mienza
avienta arriba la piedra chiquita y al aventarla debe po- nerse muy listo para
agarrar una piedra del montón que
juntaron y vuelve a agarrar la que
aventó hacia arriba sin que
se le caiga; porque, si no, pierde el turno.
Si perdió, sigue el otro hasta que
pierde el turno. Se termina
el juego cuando gana el que tiene
más piedritas.
Kasdiki yo’o kun kadiki kuan kuachi.
Ntia’a tiko ntkuachi naka ku’u toro na’a kanut.
Ku’u kasao kadikio ku’u daokan
nkuachiño.
Ka’a sa’a karchi ntya’o ñua. Ku’u ka’a saot ntao tierti ku tan
kanutño kan kaor kun kande toro kun kadiki nakuali. Ta’a nan takues tana, ka’a
diki kintos.
Tan ya’a ndis kanusti kun tio’o sa’a dikis kun kadiki sa’a tikos.
Este juego es para muchos niños.
Entre todos eligen un
compañero que va a ser el
toro, y el resto de los
niños lo
van a saltar.
El juego empieza cuando los demás empiezan a cantar música de
banda de la comunidad. Empiezan a
brincar sobre el toro y, si el que lo
monta cae, el toro gana.
También pueden jugar los
chiquitos, que no se
lastimen; no eben jugar feo.
Cuando todos pasan a montar al toro,
termina el juego. Se puede repetir las ve- es que se quiera.
Dutu ndut koo chin ama ño’o cha’ta, to’yata,
cha’ta bindoo kando’ ama me chete ne snu
nduti’ñee me tochi ndó ïyu abril ne jinda’a me jindo’o nduti ñee; ïyu
ne gue’ti nduti ñe’e, me idichi’ba chi idu’uchi chikaya.
Jineu ño’o l’i, ñee ndacha sentímetru ñee nduku
ama i’ba ñee ama metru, nduku ama
ji’yu-li, ñee ju’u centíme chi eno me ubi centíme cni che’no.
Díñu i’ba me no ama j’iyu me kuinmi kua’ku i’da’mi no ño’o l’i, me kuinmin kando’u jíyu nduku i’ba me a
kangoo ndee ndut koo.
Las chicharras tienen una mata
muy gruesa, hojas espi-
nosas. En medio le salen unas bolas
y dentro tienen unas
semillas.
Cuando llega el mes de abril, se rajan y todo se cae; las ardillas se
comen las semillas y también se puede jugar.
Se les pone un palito como de
siete centímetros y un
pabilo de un metro con un carricito.
Se ensarta el pabilo en el
carricito y luego se envuelve el pabilo
en el palito. Se jala el
carricito con el pabilo y la
chicharra empieza a bailar.
Antâs x’ churrion nu yuku, kua’a xikitis ñu luchis yaku oko
kuia menga xa kathuasnda yau kua’as ngake’es nde yuku
katnu te kakidas machukaris xi’i maxu yutnu, tedakes nu ndute, natetyu
una, uxi’u ndu despues ngande nda’a yau, ndakatero ba’a, t vo nungandinde xa xichi nda nde ba’a y tena kidas kahuas
yo’o xa ku yo’o xa metro y mediu,
dua kahuas churrion kadadikis juegú ya’a naniguerra chi kades kida
kuenta xa katnuxi kida kuentas xa tus guerra xa rexolución mexicanâ kidas
azañâs menga xadadi kisi dichi iyo vitnakida superais menga xa katdes
churrion un xuko ku importante vitna tne xi’i takakidatnius.
Se juega en el campo siempre, con
los ganados.
Hace veinte años
se tenía que sa- car ixtle del maguey del monte y ma-
chucarlo con una maceta de madera. Se echa
al pozo del agua de
ocho a doce días, para que se
pudra.
Después de que la penca machu- cada se pudrió, hay que lavarla bien y ponerla a
secar al sol. Ya bien
seca, se tuerce el mecate y
se teje
como chicote.
Para hacerlo se usan
ocho meca- tes de a
metro y medio, para poder tejerlo y así hacer
el chicote.
En ese tiempo se jugaba
como en las guerras, que se
nombraban true- nos. Sonaba
como trueno de arma o
misiles, ya que los
antepasados nos contaron de las
guerras de antes, la Conquista, la
Revolución Mexicana que sucedió en 1910. De allí la juven- tud se ha superado en hacer
peque- ñas hazañas y para hacer
sus juegos en el campo.
El chicote es un látigo muy espe- cial y muy importante para que
los jóvenes de hoy no lo
dejen, ya que con el ixtle se pueden hacer
otros tra- bajos más.
Comentarios
Publicar un comentario