CENTE COUATL HUAN TLACATL LA CULEBRA Y EL HOMBRE CUENTOS INDfGENAS








Cecpa,  cente couatl,  opanotaya itzallan ome huey quame totomaque. In iquac inin opanotaya omallauh quahuitl, ipan ohuetzico; iman otillin yocueloquiz,  iman open  mocuellohua, mocuellohua.  Zan  nenca  ocachi  ipan opachitaya, ye  iyomiquia, ihuan cente tlacatl  ochantia amo  hueca  canin oyeya quauhtlatli, oquilnamic  oquaquahuizquia, tlen oquichin: ocan intepoznecochtli oya oquaquahuito. Inin  oacito quauhtla opanotaya ica nica oyeya couatl oquicac tlazanatza omocuep  ontlachix couatl ompon oyeya couatl oquitzatzilli quilhuia:
-Qualli   tlacatl  xihualla  xinechiquanilliqui  inin  quahuitl,
nechmictitica.
-Amo timitziquanilliz tlamo  tinechquaz. Couatl onahuatl quilhuia:
-Amo  timitzquaz,  xinechiquanilliqui,  yotimitzilhui  amo
timitziquanilliz, amitla timitzchihuilliz; tle  amo  timoyolcocoa? Xihualla xinechiquanilliqui, timitztlatlatia!
Zazan  oquitlatlati couatl, .iman tlacatl omopacho, open quitequi  ica  tepoznecochtli  in  quahuitl;  oncan  oquiquanilli, oquiz  couatl; open motenpapalohua; yoquinequfa tlaquaz; oquipiaya ce tonalli  amo otlaquaya.  Ima  quitohua:
-Qualli  tlacatl,  ye napizmiqui, axan nia  timitzquaz,  nicpia ce tonalli  amo  nitlaquatica. Tien  tiquitohua,  qualli  tlacatl?
-Quenin!  Tia  tinechquaz!  Quenin zazan  iquion?  Inon  yo
timitziquanilli quahuitl ica otirniquizquia ihuan axcan  ticnequi tinechquaz!
-Tie  tehua   qualli  tlacatl,  amo  ticmati que  ce qualli  ica  ce
amoqualli moxtlahua?
-Amo.
Occepa  onahuat couatl:
-Tie amo timoneltoca?
-Amo, amo  noneltoca tlen tiquitohua.
-Tia amo timoneltoca, xiquinhuallica nahui tlaca ihuan mixtla niquintlatlaniz, ihuan tiquitaz que mellahuac, que ce qualli ica ce amoqualli moxtlahua.
Niman oya qualli tlacatl, oquitemoto nahui oquichyolcame. Amo


Una vez,  una culebra cruzaba entre dos  grandes  troncos muy gruesos. Cuando iba pasando, se resbalo un tronco yendo a caer sobre ella. Apretose y ya no  pudo salir. Luego comenzo a retor- cerse,  pero era inutil;  cada  vez  se apretaba mas  y ya  se  estaba ahogando. Y sucedio que  un hombre, que  habitaba no  lejos del bosque,  recordo que  debia  salir a cortar lefia; y asi lo hizo.  Cogio su tepoznecochtli1   y se fue  a cortar leiia.  Cuando llego  al bosque  e iba  pasando por donde estaba la culebra,  oyo ruido; se volvio,  y vio a la culebra que  estaba alli.  La culebra lo llamo  y le dijo:
-Buen  hombre, ven aca,  qultame  este arbol que  me  esta
ma tan do.
-Note  lo quito porque me comerias. La culebra le contesto diciendole:
-Note comere; quitarnelo.
-Ya te dije  que  note lo quitare.
-iNo  te hare nada!  iComo!,  foo te compadeces? Ven,  quita-
melo;  te lo ruego.
Mucho le rogo  la culebra,  que  luego el hombre se acerco y comenzo a cortar el arbol con su tepoznecochtli. Luego que  aparto el arbol,  salio  la culebra y comenzo a lamerse los labios, queria comer. Ya tenia  un dia  sin comer.  Entonces le dijo:
-Buen  hombre, me  muero  de  hambre, ahora voy a comer- te; tengo un dia  sin comer.  (Que dices  a eso, buen hombre?
-iComo!  �Quieres  comerme?  (Como es posible? iYo  te qui-
te el arbol que  te estaba matando y ahora quieres comermel
-Que, buen hombre, foo sabes  que  un bien con  un  mal  se paga?
-No.
De nuevo  respondio la culebra:
-Que  (no crees?,  foo estas convencido?
-No estoy de acuerdo.




1      Especie  de hacha.

3



hueca onene, zan ica nepa oquinnextito, oquinhuallicac cente quacue,  cente  cauayo, cente hueymiztli ihuan  cente coyotl. Couatl open quintlatlania occequin yolcame ixtlan qualli tlacatl cecentiacan:
-Qualli hueymiztli, amo mellac que ce qualli ica ce amoqualli moxtlahua?
-Quema.
-Qualli quacue,  amo  mellac que  ce qualli  ica ce amoqualli moxtlahua?
-Que ma.
-Qualli cahuayo,  amo  mellac que ce qualli  ica ce amoqualli moxtlahua?
-Quema.
Iman  nin qualli tlacatl oquicac nochi tlen inin yolcame  oconi- toque, que nochi qualli ica ce amoqualli  moxtlahua, omocamic. Za coyotl  opollihuia quitlatlaniz tla  mellac  onoce  amo  mellac  tlen oquitohuaya couatl. Oacito couatl itech coyotl:
-Qualli coyotl,  amo  mellac  que  ce qualli  ica ce amoqualli moxtlahua?
-Pollihui  niquitaz que otieya huan  icon qualli timitzilhuiz tla
mellac onoce amo mellac tlen tiquitohua, tla qualli tiquaz nin qualli tlacatl onoce amo. Tlaximotlalli que ochtopa  otieya.
Occequin  yolcame  onahuatque tlamach:
-Man motlalli,  tla tiquittacan!
Niman  omotlalitihuetz occepa itzallan quame,  oncan  quilhuia coyotl:
-Axan ompa  ximocahua,  tehuan ye tiaui.
Oquicateque, mocuellotica ihuan pitzatzi, que iman oqui- nextito qualli tlacatl.
Qualli  tlacatl oquitlazocamachilli qualli coyotl.
-Axan, qualli coyotl, cepan  tiacan  nochan.
-Tlen taitihue?
-Axan nicnequi  timitzintlacolliz cequi piome.
-Amo, xiccahua;  nehuatl ica nican  nia.
-Amo,  tiahue!
-Axan tlaxquita,  ye tiotlac; ocachi qualli tla ticnequi  tinechin- tlacolliz,  rnoztla,  zan ocuatzinco, xinechinhualiquilli  ipan  inin tlatlatelli,  tirnitzchla, zan ocuatzinco,  iquac ayemo  quixohuatzin tonnalli;  iman  tzilliniz  macuilli   tepozcalapillolli ye  oncan   tiez iquion tocahua.



-Si no estas de acuerdo, trae cuatro personas y delante de ti les preguntare y veras como es cierto que un bien con un  mal se paga.
Fuese  luego  el buen hombre en  busca  de  cuatro animales machos.  No tuvo que andar muy lejos, cerca de ahi los encontro. Llevo un  buey, un caballo,  un  leon y un coyote. La culebra co- menzo a preguntar a cada uno  de los animales,  delante del buen hombre.
-Buen leon,  foo es cierto que un bien con un mal se paga?
-SL
-Buen buey,  foo es cierto que un bien  con un mal se paga?
-SL
-Buen caballo, �no es cierto que un bien con un mal se paga?
-Si.
Cuando el buen  hombre oyo lo  que  decfan  aquellos  anima- tes,  que siempre un bien  con un mal se paga,  se asusto.  Solo fal- taba  preguntar al coyote si era o no cierto  lo  que  decfa  la  cule- bra. Llegose  la culebra al coyote:
-Buen coyote, dno es cierto que un bien con un mal se paga?
-Falta que vea yo como  estabas y asi podre decir  si es o no cierto lo que dices, y si esta bien  que te comas a este buen  hom- bre, o no. Ponte como estabas  antes.
Los otros animales contestaronjuntos:
-iQue se ponga; veremos!
Entonces, la  culebra se  coloco  otra vez entre los  arboles,  y luego le dijo el coyote:
-Ahora,  lquedate:  Nosotros ya nos vamos.
La dejaron retorciendose y chillando, como cuando la encon- tro  el buen  hombre. El buen hombre le dio  las gracias  al buen coyotito.
-Ahora, buen  coyotito, vamos juntos a mi casa.
-�A hacer que?
-Quiero regalarte algunos  polios.
-No dejalo:  yo me voy por  aqul.
-iNo, vamos!
-Mira,  ahora  ya es tarde;  es mejor,  si quieres regalarrnelos, que rnafiana temprano me los lleves sobre ese monticulo; te es- perare muy de mafiana;  cuando  aun no sale el sol. Al dar  las cin- co ya estaras ahi. Asi quedamos.


-Amo ye, amo  tihuallaz huan  zan nenca  nocuepaquin.
-Amo,  in ica,  nican  tirnitzchia,  qualli tlacatl.
Omocacaque que coyotl que tlacatl.
Qualli  coyotl  oquiquitzque  ixtlahuac,  huan  oya qualli  tlacatl no oquiquitzqui iohui. Oecoc ichan zan mocamauhcatlachfa. Quilhufa  izouan:
-Tlenon mopan mochihua? Zan timocatlachfa!
Iman ye open  quinonotza,  tlen ipan omochihuazquia:
-Onicnextito cente couatl oquinequfa nechquaz. Niman  omocamic  zouatl.
-Yotimitzilhuiaya amo  otiani;  amo  otinechcac,  tlamo amo otimomotiani otiquiuac que  ica  Dios  ihuelitzin  amitla  mopan omochin, icanica Dios omitztitlanilli inon yoyolcatl omitzpa- llehuito,  tlamo axan  nehuatl amo  nicmatizqufa  tlenon   mopan omochihuani amo otiuallacallaquini.
-Axan oniquallicazqufa qualli coyotl.
-Mancamo Dios!  Oncan  quintlamiz nopiouan!
-Amo oquinec  oniquilhuiaya, oncan  oquin  tlapepeniani Lien yehua oquinequini inon piome ocachi quaqualli,  totomaque. Axan moztla zan  ocuatzinco yotocaque ica  nin  yoyolcatl,  niquinhui- quilliz cequi  piome;  xinech  in tlapepenilli non  quaqualli piome; moztla, yotimitzilhui,  niquinhuicaz.
-Moztla amo  cana  tiatica. Amo  nicnequi itla  ticuiquilliniz inon  xolopi  yolcatl!  Nian  cente pioton! Yo  nicnemilli occachi qualli tlen ticchihuaz.
-Tlenon? Tia xinechilhui!
-Amo  xi ixquahuitl! Tien  ticchihuaz xiquincahua piome, xiquinhuiquilli non chichime  occachi tlaquaquani, xiquintlalli itic ichpoxatli ihuan zan que taciz canin  mitzchfa, amo  zazan ximo- pacho  itlac zan hueca  xiquincacahuilli.
-Tien oticnemilli amo qualli ca! Quenin ticnequi nicichhui- caz tlen amo nicuiquilizquia? Zan nicquamanaz! Tleca amo qualli tizohuatl?  Nia niquinhuicaz piome.
-Yotimitzilhui  que  amo,  huan  tla  tiquinhuicaz  niquallaniz
ihuan nichueicachihuaz.
Tlacatl amo oquinec  quiquallaniz izouan, oquichin  tlen oqui- tequimacac.  Moztlatica tlen oquichin oquinaqui  itic ichpoxatli, zan
ocuatzinco  oquiz.  Oquinmamaten  chichime oquinmacato  nelli piome que yeyalhua omocaque;  tlacatl oquinequfa  amonpon oyeni

-No,  no vendras y me haras regresar en balde.
-No, aqui te esperare,  buen  hombre.
En esto convinieron el coyote y el hombre.
El buen  coyote tomo  por el llano y se fue; el buen  hombre tarnbien  cogio su camino.  Cuando llego a su casa  no  mas  vela atontado.  Le dice su mujer:
-{Que te pasa?  Nada mas estas mirando atontado. Eruonces  comenzo a contarle lo que le habta  pasado:
-Me encontre con una culebra que queria comerme. Al oirlo se asusto la mujer:
-Ya te deda que no salieses.  No me oiste, si no, no te hubie- ses espantado; ya viste que  por la voluntad de  Dios no  te paso nada;  porque Dios te mando a ese animalito para que  te ayuda- se. De otro modo,  yo no hubiera  sabido  lo que  te habia  pasado; no habrias regresado a casa.
-Ahora iba a traer al buen  coyotito,
-iDios no lo quiera! Acabarfa con mis polios.
-No  accedio  a lo  que  le  deda que  escogiese  el mismo  los que  quisiese  entre los  polios  mejores  y mas  gordos.  Mariana, muy  temprano,  quede con  ese  anirnalito en  llevarle algunos polios.  Escoge  unos  polios  buenos pues  mariana, ya Le  dije,  se los  llevare.
-Manana no iras a ningun  lado. No quiero que le II eves nada a ese maldito animal:  ni un solo polio. Ya se me ocurrio que es lo que debes  hacer.
-{Que?  Dimelo.
-No seas tonto, {que ha de ser? Deja los polios y llevale esos perros  que  son  de  los  mas  mordelones; ponlos  dentro del  saco de pita y en cuanto llegues a donde te espera, sin acercarte a el demasiado,  desde  lejos, se los sueltas.
-Lo que has discurrido,  mujer,  no esta bien.  {Como quieres
que  le  II eve lo que  no debo  llevarle?  Lo enganarla.  {Por  que  no eres buena,  mujer? Voy a llevarle  los polios.
-Ya te dije que  no, y si se los llevas, me enfadare contigo, y arrnare la gorda.
El hombre  no quiso disgustar  a su mujer e hizo lo que ordena- ba. Al dia  siguiente,  metio  los  perros  en el costal de pita  y salio muy temprano.  Se cargo los perros en lugar de los polios que ha- bia ofrecido  el dia anterior.  El hombre  deseaba  que  no estuviese
8                                         

coyotl; yoaciiaya tlacatl on moquequechtilana tla ye ompon  oyeya onoce  amo coyotl, oquixtlallo  zan hueca.  Coyotl zan papaqui  pa- paxialohua,  quinchfa ipiohuan, oecoc ipan tlatlatlelli canin ye oqui- chfaya cocoyotl, open  huehuetzca coyotl, papaqui.
-Qualli cocoyotl yonihualla, timitzincahuillico piome,  Axan, quenin  ticnequi timitzincahuilliz, cecentiacan onoce  tlamach?
-Cecentiacan amo, ocachi qualli tlamach xinechcahua, man
nitlamahuizo.
Open  quicamactotoma ichpoxatli.  Coyotl yomotlalli  za quin-
chfa quizazque  piome,  on momamatti ye oquinquitzqui. Oquinca- can chichime,  non nacazhuihuilaxtique. Coyotl zan que oquimitac ipan oyetaque, omocamic, iquion que omocamic noiqui omotlahuel- cuitiquiz ica chichime motehufa, motehufa, chichime oquitla- nitzpozteque coyotl, coyotl oquinquetzo  nohuian, oquinmapopoztec oquinnacazcocoton, que ce que occe omocoltique. Coyotl zan que oquittac que  oquixilique, ochollo  ica itic quayo,  amocehuitaya, otlachiaya  ica nica  oquincan amoqualli tlacatl  ica  ichichihuan; omataya canin  oquicocoltique ihuan otlacolcho! ca ya coyotl oquitohuaya:
-Ua ... ua ... ua ... ua ... ua ... ua ... Qualli oquitohuaya couatl que
ce qualli ica ce amoqualli moxtlahual


ahf el  coyote.  Ya  iba  llegando  el  hombre,  y estiraba  el pescuezo para ver si ya estaba ahf el coyote.  Lo descubrio desde  muy lejos. El coyote, muy contento, iba y venfa, esperando sus polios. Llego arriba del montfculo donde  ya lo esperaba el coyotito. Este cornen- zo a reir  muy contento.
-Bueno coyotito -le dijo el hombre-, ya que vine a traer- te los  polios. Ahora dime:  ecomo quieres que  los suelte?  ,Uno a uno, o to dos juntos?
-Que  no sea  uno  a uno;  es mejor que  sea juntos,  para que yo me divierta cazandolos,
El hombre empezo a soltar la boca  del  costal;  mientras,  el coyotito se habfa  sentado a esperar que saliesen los polios,  irna- ginandose ya que los cazaba, senua  que los cogfa. iY he aqui que le fue soltando los perros!  iDe esos que  arrastran las orejas! Y apenas  los vio el coyote,  ya estaban sobre  el. Primero  se asusto, y a la vez que se asusto,  se revolvio furioso a refiir con los perros. Los perros le  quebrantaron  los  huesos  de las  patas, mientras  el Jos mordia por dondequiera, rornpiendoles las manos  y desga- rrandoles las orejas. Mutuamente se lastimaron. En cuanto el co- yote comprendio que  iban a ganarle, huyo  bosque  adentro. Se reposaba a trechos,  volviendose  a ver hacia  donde habfa  dejado al hombre con sus perros, y contemplando las heridas que le ha- bfan causado,  exclamo llorando:
-Gua,  gua,  gua,  gua ...  iCon  razon  decfa  la  culebra  que  un bien  con un ma! se paga!

Comentarios

Entradas populares